Η ιστορία των μαύρων της Αμερικής -ή «νέγρων» όπως αποκαλούνταν παλιότερα μάλλον περιφρονητικά, ή «αφροαμερικανών», ονομασία που οι ίδιοι προτιμούν σήμερα- είναι από τις πιο ενδιαφέρουσες και τις πιο τραγικές στην ανθρώπινη επίγεια περιπέτεια. Ανάμεσα στ’ άλλα το ενδιαφέρον της έγκειται στο ότι βρίσκεται ακόμη σε εξέλιξη, και οι αφροαμερικανοί σα λαός είναι πάντα στην επικαιρότητα.
Και με το δυναμισμό τους, και με την κουλτούρα τους, και με τους αγώνες τους, και με την πολλαπλή συνεισφορά τους σε πολλούς τομείς της ζωής του δυτικού κόσμου. Κι έχει και να μας διδάξει πολλά η ιστορία τους, εμάς τους σημερινούς ανθρώπους. Πολλές πτυχές της ιστορίας αυτής είναι άγνωστες στον τόπο μας. Μια μικρή συμβολή στην ενημέρωση όσων από μας θα ενδιαφέρονταν να μάθουν περισσότερα γι’ αυτήν -και θάπρεπε όλοι μας νάχουμε αυτό το ενδιαφέρον- είναι η αποψινή μας ομιλία.
Είναι στα 1619 όταν για πρώτη φορά εμφανίζεται η δουλεία στη Βόρεια Αμερική. Ολόκληρη η απέραντη χώρα των κατοπινών Ηνωμένων Πολιτειών είναι στην πραγματικότητα ένας πελώριος αγριότοπος, χωρίς καμιά ουσιαστική υποδομή. Υπάρχουν έλη που πρέπει ν’ αποξηρανθούν και ν’ αποδοθούν στις καλλιέργειες. Δρόμοι που πρέπει να κατασκευαστούν. Δάση όπου ανθρώπινο πόδι είναι αδύνατο να πατήσει. Και προπάντων υπάρχουν ατέλειωτες εκτάσεις που πρέπει να καλλιεργηθούν. Κι όλα αυτά χρειάζονται εργατικά χέρια. Στα πρώτα χρόνια, η εργασία είναι ελεύθερη.
Υπογράφονται συμβάσεις εργασίας όπως σ’ όλους τους πολιτισμένους τόπους με συγκεκριμένες αμοιβές. (Φυσικά όχι με τη σημερινή προχωρημένη τους μορφή.) Τη χρονιά όμως εκείνη, στα 1619, μοιραία για την ιστορία μας, το πλήρωμα ενός ολλανδικού πλοίου διαπράττει μια αποτρόπαιη εμπορική συναλλαγή: αποβιβάζει στην πόλη Jamestown της Βιρτζίνια είκοσι μαύρους αφρικανούς σαν αντάλλαγμα για την προμήθεια κάποιων αγαθών. Η όλη ιστορία βολεύει κατά πολλούς τρόπους και τις δυο συναλλασσόμενες πλευρές. Και καθώς η σχετική νομοθεσία είναι αρκετά ακαθόριστη και ελαστική, σύντομα οι είκοσι αυτοί αφρικανοί κηρύσσονται -δια νόμου- δούλοι για ολόκληρη τη ζωή τους, με δικαιώματα πολύ λιγότερα από όσα έχουν τα ζώα της δικής μας εποχής.
Συνηθίζουμε να λέμε πως κάθε αρχή είναι δύσκολη. Στην περίπτωσή μας δεν ξέρω αν η αρχή αυτή ήταν τόσο δύσκολη, ασφαλώς όμως η συνέχεια ήταν πολύ εύκολη. Μέσα σε λίγα χρόνια η χώρα που αποτελούνταν τότε κυρίως από αγγλικές αποικίες, γέμισε από τέτοιους δούλους. Βλέπετε, η παρουσία τους έλυνε πολλά προβλήματα, κυρίως οικονομικά. Πού και πού -δυστυχώς- ο Μαρξ είχε και κάποιο δίκιο. Το κίνητρο του κέρδους -κι ας προσθέσουμε, και της καλοπέρασης- είναι από τα ισχυρότερα, αν όχι το ισχυρότερο μέσα στον άνθρωπο. Κι αρκετές φορές βρίσκεται πάνω κι από πολλά «πιστεύω», πάνω ακόμη κι από θρησκευτικές πεποιθήσεις. Και ησυχάζει πολλές ταραγμένες συνειδήσεις. Προκειμένου να καλοπεράσουμε και να διατηρήσουμε ένα βολικό κοινωνικό «στάτους», ξεχνάμε αρκετοί από μας τις χριστιανικές αρχές μας.
Ή -ακόμη χειρότερα- ντύνουμε την ανομία και την αμαρτία με βιβλικό μανδύα. Κι έτσι είναι όλοι ευχαριστημένοι. Μας λέει π.χ. η Βίβλος πως ο άνθρωπος πλάστηκε κατ’ εικόνα και ομοίωση του Θεού. Κι εμείς για νάχουμε «και την πίτα γερή και το σκύλο χορτάτο», πείθουμε τον εαυτό μας και τους άλλους πως ναι μεν είναι έτσι, αλλά ειδικά οι μαύροι είναι κατά τα 3/5 μονάχα άνθρωποι, μ’ άλλα λόγια κατά τα 3/5 αποτελούν εικόνα του Θεού, κι επομένως και η δουλεία των μαύρων δεν έρχεται σε αντίθεση με την Αγία Γραφή. Άλλωστε και στην Καινή Διαθήκη υπάρχει η εντολή «οι δούλοι υπακούετε κατά πάντα εις τους κατά σάρκα κυρίους σας»…
Σας φαίνεται περίεργο; Μα δεν είναι η μοναδική διαστροφή του Λόγου του Θεού. Έχουμε ανάλογα φαινόμενα ακόμη και σήμερα. Μπορεί όχι πάντα με τόσο τραγικές συνέπειες, σίγουρα όμως δυσφημείται κατά τον ίδιο τρόπο ο Λόγος του Θεού κι ο ίδιος ο Θεός. Που του αποδίδουμε πράξεις κι αντιλήψεις που ταιριάζουν στην πεσμένη ανθρώπινη φύση, δεν ταιριάζουν όμως καθόλου στο δικό Του χαρακτήρα και στη δική Του μεγαλοσύνη. Ξαναγυρίζουμε όμως στη διήγησή μας. Από εκείνη τη χρονιά του 1619, μέχρι το 1863 που καταργείται οριστικά ο θεσμός της δουλείας στις Ηνωμένες Πολιτείες*, ξετυλίγεται μια από τις μεγαλύτερες τραγωδίες της νεότερης ανθρώπινης ιστορίας που στιγματίζει ανεπανόρθωτα τη χώρα και που αποτελεί συγχρόνως μια από τις πιο σκοτεινές σελίδες στην ιστορία της χριστιανικής εκκλησίας. Για προσπαθήστε να ζήσετε με τη φαντασία σας το ανείπωτο δράμα σ’ όλες του τις πράξεις. Ζείτε με την οικογένειά σας ήσυχα, με το νοικοκυριό σας, με τη
*Σημ: όπως είναι γνωστό, ο θεσμός της δουλείας δεν επικράτησε μόνο στις αγγλικές αποικίες της Αμερικής, τις μετέπειτα Ηνωμένες Πολιτείες, αλλά και σε πολλές χώρες της Λατινικής Αμερικής απ’ όπου προέρχεται και η παρουσία π.χ. πολλών εκατομμυρίων μαύρων στη Βραζιλία. Είναι γνωστό άλλωστε ότι οι μεγάλες αποικιοκρατικές χώρες της Ευρώπης -Ισπανία, Πορτογαλία, Γαλλία, Μ. Βρετανία κλπ.- ανέπτυξαν σε μεγάλη έκταση όλες τους το θεσμό της δουλείας.
Εδώ όμως ασχολούμαστε μόνο με τη δουλεία στις Η.Π.Α.δουλειά σας, παρέα με τους ανθρώπους της φυλής σας. Και συγγνώμη για το δεύτερο πληθυντικό πρόσωπο αν νομίζετε πως υποβιβάζεστε που σας εξομοιώνω με τους αγρίους της Αφρικής των περασμένων αιώνων, θάθελα όμως να σας πληροφορήσω ότι αρκετοί από τους «αγρίους» αυτούς δεν ήταν καθόλου άγριοι, και αρκετές από τις πόλεις τους δεν ήταν καθόλου απολίτιστες. Το Τιμπουκτού π.χ. που το φέρνουμε συνήθως σαν παράδειγμα χαμηλού πολιτιστικού επιπέδου, ήταν μια πόλη με δενδροστοιχίες και λεωφόρους από το 15ο κιόλας αιώνα, γνωστή για τον πλούτο της με την επωνυμία «χρυσή πόλη», με αξιόλογο εμπορικό λιμάνι, με τις βιβλιοθήκες της, με το πανεπιστήμιό της που περιλάμβανε τμήματα αστρονομίας, μαθηματικών, εθνογραφίας, ιατρικής, υγιεινής, φιλοσοφίας, θεολογίας, ρητορικής. Πέφτετε απ’ τα σύννεφα που τ’ ακούτε; Κι εγώ το ίδιο έπαθα όταν τα διάβασα όλα αυτά. Μάθαμε να περιφρονούμε τον πολιτισμό άλλων φυλών, κι ωστόσο ακόμη και ο λαϊκός πολιτισμός των λεγόμενων άγριων φυλών της Αφρικής δεν είναι καθόλου ευκαταφρόνητος. Κλείνουμε όμως την παρένθεση και ξαναγυρίζουμε στην εξιστόρηση του δράματός μας.
Μια μέρα λοιπόν, καθώς ζείτε ειρηνικά με τους δικούς σας, εμφανίζεται μια ανθρώπινη ομάδα με διαφορετικό χρώμα και διαφορετικά χαρακτηριστικά από τα δικά σας -που καμιά φορά συνεργάζεται πολύ «αρμονικά» και με τους αρχηγούς της φυλής σας,- σας αρπάζουν με τη βία κι εσάς και την οικογένειά σας, και μαζί μ’ εσάς και πολλούς άλλους γείτονες και συγχωριανούς σας, και κάτω από την απειλή των βασανιστηρίων και του μαστιγώματος σας αναγκάζουν να περπατήσετε δεκάδες κι εκατοντάδες χιλιόμετρα κάτω από τις χειρότερες συνθήκες, μέσα από την αφιλόξενη αφρικανική ενδοχώρα, μέχρι τις δυτικές ακτές της Αφρικής.
Στη συνέχεια πεινασμένους, πληγωμένους, συχνά άρρωστους, σας δένουν μ’ αλυσίδες και σας στοιβάζουν κυριολεκτικά σαν εμπόρευμα στ’ αμπάρια των πλοίων που περιμένουν στην ακτή για να σας μεταφέρουν στην αμερικανική ήπειρο μετά από πολυήμερο ταξίδι μέσα από τον ωκεανό, κάτω από απερίγραπτα απάνθρωπες συνθήκες. Συχνά θ’ αντικρίσετε στη διάρκεια του ταξιδιού σας θεάματα καθόλου ευχάριστα: βιασμούς, μαστιγώσεις -λένε πως η πληγή που άφηνε το μαστίγιο ήταν τόσο βαθιά και μεγάλη, που άνετα χωρούσε μέσα σ’ αυτήν ένα ανθρώπινο δάκτυλο- και κάθε τόσο εκσφενδονίζεται και κάποιος στο πέλαγος είτε νεκρός από τις συχνές και πολλές ασθένειες ή από την «καλοπέραση», είτε ζωντανός, όπου φυσικά θα βρει τραγικό θάνατο. Βλέπετε, οι ασφαλιστικές εταιρίες πληρώνουν αρκετά υψηλά ποσά για τη φθορά του «εμπορεύματος»…
Φτάνοντας στις λεγόμενες Δυτικές Ινδίες της Αμερικής, στα νησιά δηλ. της Καραϊβικής –Κούβα, Αϊτή, Τζαμάικα κι άλλα μικρότερα- θα υποστείτε μια «ειδική εκπαίδευση» για να προσαρμοστείτε στο σύστημα που θα σας μεταβάλει σε κατώτερα όντα χωρίς προσωπικότητα, χωρίς δικαιώματα, χωρίς ανθρώπινη υπόσταση. Από δω και ύστερα όσοι δεν παραφρονήσετε στο μεταξύ, κι όσοι επιζήσετε από τις διάφορες επιδημίες, είστε πανέτοιμοι να περάσετε την υπόλοιπη ζωή σας μέσα στην απόλυτη σκλαβιά. Μια φριχτή «καριέρα» ανοίγεται μπροστά σας, χωρίς ελπίδα, χωρίς προσδοκίες, χωρίς ονειροπολήματα κι ευαισθησίες. Αντίο ανθρώπινη ζωή…
Όσοι έχουν διαβάσει το περίφημο βιβλίο της Harriet Beecher Stowe «η Καλύβα του Μπαρμπα-Θωμά» στην πλήρη του έκδοση, χωρίς τις γνωστές συντομεύσεις, έχουν μια αρκετά ολοκληρωμένη εικόνα για τη ζωή των σκλάβων από τη στιγμή που γίνονται κτήμα των αφεντάδων τους. Για το χωρισμό συζύγων μεταξύ τους ή παιδιών από τις μάνες τους, για τις φρικιαστικές συνθήκες δουλείας και διαβίωσης, για τα μαστιγώματα, για τους κάθε μορφής εξευτελισμούς που υποβιβάζουν τον άνθρωπο σε επίπεδο κατώτερο από εκείνο του κτήνους. Διαβάζουμε σήμερα -και φρίττουμε- για τις μεθόδους «ευγονίας» στα χιτλερικά στρατόπεδα που είχαν μεταβάλει τους «κατ’ εικόνα και ομοίωσιν Θεού πλασθέντας» ανθρώπους σε βιομηχανικά προϊόντα. Ξεσηκώνονται ακόμη -δίκαια- αμέτρητοι άνθρωποι σ’ ολόκληρο τον κόσμο ενάντια στην κλωνοποίηση που «παίζει» με τη θεϊκή δημιουργία χωρίς σεβασμό στην ανθρώπινη υπόσταση. Αιώνες πριν από μας ωστόσο, η δίψα για το κέρδος είχε οδηγήσει άλλους «πολιτισμένους» ανθρώπους της δύσης να χρησιμοποιούν ανάλογες μεθόδους και παρόμοια συστήματα.
Γράφει ο H. L. Williams στο βιβλίο του «Όχι Εύκολος Δρόμος» (« No Easy Walk»): «Η εισαγωγή δούλων στις ΗΠΑ απαγορεύτηκε πολύ πριν από την κατάργηση της δουλείας. Για ν’ αντιμετωπιστεί η όλο και μεγαλύτερη ζήτηση, προχώρησαν κάποιοι ιδιοκτήτες στην «παραγωγή» σκλάβων με μεθόδους ανάλογες μ’ εκείνες των οικιακών ζώων ή των αλόγων. Μερικοί ιδιοκτήτες είχαν στην κατοχή τους κάποιον μαύρο που τον ονόμαζαν «ο άντρας του κοπαδιού» -η δουλειά του ήταν η παραγωγή παιδιών με διάφορες σκλάβες. Μερικές φορές ο αφέντης του τον νοίκιαζε σε άλλους γαιοκτήμονες που είχαν ανάγκη από τις αναπαραγωγικές υπηρεσίες του για τις δικές τους σκλάβες. Ο άντρας του κοπαδιού μπορούσε να γίνει πατέρας αμέτρητων παιδιών που δεν τα έβλεπε ποτέ στη ζωή του.
Κάποιος ιδιοκτήτης σκλάβων, ο James Roberts, είχε στην κατοχή του πενήντα με εξήντα γυναίκες που μοναδικός τους προορισμός ήταν να χρησιμεύουν σαν αναπαραγωγικές μηχανές. Υπολογίζεται ότι αυτές οι γυναίκες γεννούσαν συνολικά είκοσι με είκοσι πέντε παιδιά κάθε χρόνο. Πραγματοποιούσε λοιπόν ο Roberts σημαντικά κέρδη πουλώντας αυτά τα παιδιά μόλις ήταν σε θέση να ζήσουν μακριά από τις μητέρες τους».
Κι όσο για την άθλια και άδικη συμπεριφορά των κυρίων απέναντι στους δούλους τους τα παραδείγματα είναι άπειρα. Δεν ήταν μονάχα το άγριο μαστίγωμα -μερικές φορές μέχρι θανάτου- που βρισκόταν στην ημερήσια διάταξη για το παραμικρό. Ήταν και άλλα συστήματα και μέθοδοι βασανισμού. Δεν ξέρω πόσο αυτά μας συγκινούν σήμερα, ύστερα από την τελειοποίηση των σχετικών μεθόδων μέσα στον 20ο αιώνα. Ο περίφημος άγγλος μεθοδιστής ιεροκήρυκας και πνευματικός ηγέτης Charles Wesley, ένας από τους μεγαλύτερους πολέμιους του θεσμού της δουλείας, ένιωσε να συγκλονίζεται από τη φρικιαστική μεταχείριση των σκλάβων στη Νότια Καρολίνα. Στα 1736 άκουσε κάποιους αφέντες να συζητούν μεταξύ τους για το πώς κρατούν τους σκλάβους τους στο σωστό δρόμο. Ένας απ’ αυτούς συμβούλευε: « Πρώτα απ’ όλα τσάκωσε το νέγρο απ’ τ’ αυτί, μετά στρώσε τον κάτω για να μαστιγωθεί με τον πιο σκληρό τρόπο, και στη συνέχεια περίχυσέ τον με ζεματιστό νερό, έτσι που να μην μπορεί να σαλέψει για μήνες μετά».
Συνηθισμένες ποινές ήταν η αποκοπή των αυτιών, το κάψιμο της σάρκας με πυρακτωμένο σίδερο και ο ευνουχισμός. Κάποιος γαιοκτήμονας είχε ένα βαρέλι με σειρές από καρφιά στο εσωτερικό του. Έβαζε μέσα σ’ αυτό όσους από τους σκλάβους ήθελε να συμμορφώσει, και το αμολούσε από την κορυφή ενός λόφου. «Όταν έβγαινες απ’ το βαρέλι», θυμόταν κάποιος σκλάβος που είχε υποστεί το βασανιστήριο, «βρισκόσουν σε μαύρο χάλι, αλλά αυτός δεν έδινε πεντάρα. Μερικές φορές άφηνε το βαρέλι να κυλήσει στο ποτάμι κι έπνιγε τους σκλάβους του».
Να κι ένα στιγμιότυπο της καθημερινής ζωής, όπως το διηγείται ένας αυτόπτης μάρτυρας στο ίδιο βιβλίο του H.L.Williams : «Κάποιος σκλάβος καθόταν πάνω σ’ ένα πάγκο και κοιμόταν. Τον είδε ο αφέντης του, άρπαξε ένα μεγάλο μαστίγιο από εκείνα που χρησιμοποιούν για τα άλογα, και χωρίς προειδοποίηση ή φανερή αιτία το κατέβασε στο πρόσωπο και στα μάτια του σκλάβου. Ο αφέντης βλαστημούσε, φώναζε κι ανέμιζε το βούρδουλα –ο δούλος μαζευόταν κι έτρεμε αλλά δεν έλεγε λέξη. Από μια έρευνα που έκανα το επόμενο πρωινό, διαπίστωσα ότι το μόνο αδίκημά του, ήταν ότι αποκοιμήθηκε, κι αυτό γιατί είχε ξαγρυπνήσει όλη σχεδόν την προηγούμενη νύχτα φυλάγοντας τη συντροφιά του αφέντη του».
Ας μην επεκταθούμε περισσότερο σε άλλες σχετικές περιγραφές. Δεν ωφελεί και τόσο πολύ, όσο το να δώσουμε περισσότερο βάρος στο τι συμπεράσματα μπορούμε να βγάλουμε απ’ αυτή την ιστορία και τι διδαχές μπορούμε ν’ αποκομίσουμε, όπως μας υπόσχεται ο τίτλος της αποψινής μας ομιλίας.
Το ερώτημα που γεννιέται αμέσως στο μυαλό μας, είναι πώς αντιμετώπισαν οι χριστιανοί όλη αυτή την κατάσταση. Δύσκολο, πολύ δύσκολο να δώσει κανείς ολοκληρωμένη απάντηση. Γιατί πρώτα απ’ όλα πρέπει να προσδιορίσουμε τι εννοούμε με τον όρο «χριστιανός». Αυτόν που ονομάζει τον εαυτό του αναγεννημένο πιστό κι όμως η διαγωγή του και οι αντιλήψεις του έρχονται σε τέλεια αντίθεση με όσα δίδαξε και έπραξε ο Χριστός στην επίγεια παραμονή του; Για αιώνες ολόκληρους χρησιμοποιήθηκε –και δυστυχώς χρησιμοποιείται πού και πού ακόμη και σήμερα- η ιστορία του Νώε που καταράστηκε το γιο του το Χαμ και τον εγγονό του το Χαναάν, σαν άλλοθι για να δικαιολογηθούν η δουλεία και οι φυλετικές διακρίσεις. Τι είδους χριστιανισμός είναι αυτός; Για ολόκληρες γενιές μερικοί από τους πιο επιφανείς θεολόγους της Αμερικής δικαιολογούσαν με θεολογικά επιχειρήματα τη δουλεία στις Ηνωμένες Πολιτείες. Το αγαπημένο τους εδάφιο ήταν η εντολή του αποστόλου Παύλου: « οι δούλοι υπακούετε κατά πάντα εις τους κατά σάρκα κυρίους σας». Τι έχουμε να πούμε γι’ αυτά και γι’ αυτούς;
Ασφαλώς το τελευταίο που θα θέλαμε, θάταν να υποδαυλίσουμε τα αντιαμερικανικά αισθήματα που για διαφόρους λόγους και με διάφορες αφορμές και αρκετές φορές αρκετά άδικα αφθονούν ανάμεσα στο λαό μας. Δεν είμαστε εμείς καλύτεροι απ’ αυτούς, και είναι πολύ πιθανό πως οι περισσότεροι από μας τα ίδια θα πίστευαν και τα ίδια θα έκαναν αν βρίσκονταν στο ίδιο περιβάλλον. Χρειάζεται μεγάλο σθένος -κι εδώ ακριβώς ξεχωρίζει ο γνήσιος, ο αληθινός μαθητής του Χριστού- να βαδίσεις ενάντια στις κατεστημένες αντιλήψεις, ενάντια στη διαστρεβλωμένη διδασκαλία και ακόμη και ενάντια στο συμφέρον σου και να πορευτείς το δύσκολο, τον αληθινό δρόμο του Χριστού. Ολόκληρη η οικονομία κι ολόκληρη η δομή της κοινωνίας στις Νότιες Πολιτείες στηρίχτηκε για αιώνες στο θεσμό της δουλείας. Πόσοι θάχαν το σθένος, πόσοι θάταν τόσο φωτισμένοι ώστε να σηκώσουν το ανάστημά τους απέναντι σ’ έναν ολόκληρο κόσμο;
Είναι γεγονός ότι υπήρξαν πολλοί χριστιανοί δουλοκτήτες που συμπεριφέρθηκαν άψογα στους σκλάβους τους. Διαβάστε την «Καλύβα του Μπαρμπα-Θωμά» για να γνωρίσετε έναν-δυο από αυτούς. Μερικοί μάλιστα με την επιστροφή τους στο Χριστό απελευθέρωσαν όλους τους σκλάβους τους, κι αυτό φυσικά με μεγάλο οικονομικό κόστος. Νομίζετε όμως ότι είναι τόσο εύκολο να διατηρήσει κανείς την πορεία του κόντρα σ’ ένα πανίσχυρο ρεύμα που παρασύρει τα πάντα; Διηγούνται για κάποιον πιστό χριστιανό μεθοδιστή, ιδιοκτήτη σκλάβων. Τους έτρεφε καλά, τους έντυνε καλά, δεν τους έβαζε ποτέ να δουλεύουν εξαντλητικά, πάνω απ’ τις δυνάμεις τους. Κάθε οικογένεια δούλων είχε το δικό της σπιτάκι με ένα μικρό κήπο όπου καλλιεργούσαν λαχανικά. Ωστόσο ήρθε κάποτε ο καιρός που αυτός ο άνθρωπος χρεοκόπησε, κι ολόκληρη η περιουσία του βγήκε σε πλειστηριασμό. Και μέσα στην «περιουσία» του περιλαμβάνονταν κι οι μαύροι σκλάβοι του, που ανάμεσά τους υπήρχαν και αρκετοί εν Χριστώ αδελφοί και αδελφές του. Και βέβαια στη συνέχεια όλοι αυτοί δεν πέρασαν καθόλου καλά.
Βλέπετε, η προσωπική φιλευσπλαχνία και η χριστιανική συμπεριφορά πολλές φορές δε λύνουν το πρόβλημα. Χρειάζονται κοινωνικοί αγώνες, και τέτοιοι αγώνες απαιτούν ανθρώπους θαρραλέους που να μη λογαριάζουν κανένα κόστος προκειμένου να επικρατήσει η δικαιοσύνη, και τέτοιοι άνθρωποι υπήρξαν λίγοι στην ιστορία, κι αρκετοί απ’ αυτούς αληθινοί χριστιανοί, όπως ο περίφημος χριστιανός άγγλος πολιτικός William Wilberforce, που χάρη στους αγώνες του καταργήθηκε ο θεσμός της δουλείας στη Βρετανία τριάντα χρόνια πριν από τις Ηνωμένες Πολιτείες. Ωστόσο αν όλοι οι άνθρωποι δεν είναι πλασμένοι για τέτοιου είδους αγώνες, θα μπορούσαν τουλάχιστον οι χριστιανοί να καταλαβαίνουν καλύτερα τι διαβάζουν μέσα στην Αγία Γραφή και να μη διαστρεβλώνουν το περιεχόμενό της από συμφέρον ή από προκατάληψη και στενοκεφαλιά. Θα όφειλαν να διακρίνουν ότι στην εποχή της χάρης του Χριστού είναι ανεπίτρεπτο η μία φυλή να βασανίζει την άλλη, ή το ένα φύλο να καταπιέζει το άλλο, ή το ένα έθνος να καταπνίγει την ελευθερία ενός άλλου έθνους και να το εκμεταλλεύεται, ή ένας κυβερνήτης να περιορίζει τα ανθρώπινα δικαιώματα των υπηκόων του. Ή ακόμη ότι κανένας άνθρωπος δεν έχει το δικαίωμα όποια βαθμίδα εξουσίας και να κατέχει, να αφαιρεί τη ζωή ενός άλλου ανθρώπου.
Θα έπρεπε ακόμη να καταλαβαίνουν όλοι οι χριστιανοί ότι ιστορίες σαν του Νώε, του Χαμ και του Χαναάν δεν μπορούν να χρησιμεύουν σα δικαιολογία για το θεσμό της δουλείας και των φυλετικών διακρίσεων, και πως όταν ο απόστολος Παύλος έγραψε «οι δούλοι υπακούετε εις τους κατά σάρκα κυρίους σας» δεν επικύρωνε μ’ αυτή τη φράση το θεσμό της δουλείας, γιατί ο ίδιος έγραψε και το «δεν είναι δούλος ουδέ ελεύθερος, διότι πάντες είσθε εις εν Χριστώ Ιησού» κι αυτό και πολλά άλλα παρόμοια μέσα στην Καινή Διαθήκη ήταν που άνοιξαν το δρόμο στο να καταργηθεί ο φρικτός θεσμός της δουλείας. Διαφορετικά αν ο Παύλος και οι άλλοι απόστολοι είχαν ταχθεί ανοικτά ενάντια στο θεσμό της δουλείας, σύντομα θα είχε επικρατήσει χάος στη ρωμαϊκή αυτοκρατορία, με την αύξηση του αριθμού των χριστιανών -και των χριστιανών δούλων- στα κατοπινά χρόνια. Κι αυτό το αποδεικνύουν τα όσα έγιναν στις Ηνωμένες Πολιτείες στον καιρό της δουλείας. Είναι μια από τις πιο θλιβερές σελίδες στην ιστορία του χριστιανισμού, ότι υπήρξαν μαύροι σκλάβοι που προκάλεσαν ένοπλες εξεγέρσεις με τραγικά αποτελέσματα, κι ήταν μερικοί από τους επαναστάτες αυτούς πιστοί χριστιανοί, που ερμηνεύοντας λαθεμένα την Αγία Γραφή και μπερδεύοντας την εποχή της Παλιάς Διαθήκης με την εποχή της χάρης του Χριστού -εντελώς συνηθισμένο, δυστυχώς, φαινόμενο- οδήγησαν χριστιανούς από τη μια πλευρά να σκοτώσουν χριστιανούς από την άλλη πλευρά.
Αν λοιπόν οι χριστιανοί σε όλους τους τόπους αντιλαμβάνονταν σωστά και χωρίς προκαταλήψεις τα όσα δίδαξε και τι παράδειγμα έδωσε ο Αρχηγός και Θεμελιωτής της πίστης τους, πολλά πράγματα σ’ αυτόν τον κόσμο θάταν πολύ καλύτερα, γιατί η ευεργετική επίδραση των χριστιανών θάταν πολύ μεγαλύτερη, πολύ πιο φανερή και πολύ πιο αποτελεσματική. Αν οι σωστοί, αληθινοί χριστιανοί στην εποχή της δουλείας στην Αμερική δεν περιορίζονταν στην προσωπική ευεργετική συμπεριφορά και στην καλή μεταχείριση των δούλων τους, αλλά συγχρόνως πίστευαν και διακήρυτταν πως ο θεσμός της δουλείας είναι αντίθετος με την Αγία Γραφή και την πίστη του Χριστού, τότε είναι πολύ πιθανό πως η δουλεία θάχε καταργηθεί πολλά χρόνια νωρίτερα.
Δεν πρόκειται όμως μονάχα για το θεσμό της δουλείας. Είναι γνωστό πως οι Βόρειες Πολιτείες στάθηκαν ενάντιες στη δουλεία που είχε επικρατήσει στο νότο. Θυμάστε όσοι διαβάσατε την «Καλύβα του Μπαρμπα-Θωμά» πόσοι δυστυχισμένοι σκλάβοι έβρισκαν καταφύγιο στο βορρά και πόσοι χριστιανοί όπως εκείνοι που ανήκαν στους κουάκερους πιστούς, βοήθησαν κατά πολλούς τρόπους ανοίγοντας το δρόμο στην οριστική κατάργηση της δουλείας. Δεν πρέπει ωστόσο να φανταζόμαστε πως φτάνοντας στο βορρά μετατρέπονταν οι σκλάβοι την άλλη στιγμή σε πολίτες με αξιοπρέπεια και με πλήρη δικαιώματα, όπως οι λευκοί. Γιατί η φιλανθρωπία των πιο πολλών εκεί περιοριζόταν μονάχα στην απελευθέρωση των σκλάβων. Κι από κει και πέρα άνοιγε ένα καινούργιο κεφάλαιο στην τραγική ιστορία των μαύρων της Αμερικής.
Φτάνοντας στο βορρά οι απελευθερωμένοι φυγάδες αντιμετώπιζαν την αδιαφορία, την περιφρόνηση και πολλές φορές την εχθρική διάθεση. Πολλοί από τους βόρειους ήταν ενάντιοι στη δουλεία όχι από φιλευσπλαχνία, παρά μονάχα γιατί αυτό τους έδινε την άνεση να επικρίνουν τους νότιους χωρίς ν’ αντιμετωπίζουν τις δικές τους προκαταλήψεις. Πολλές από τις οργανώσεις στο βορρά που ιδρύονταν ενάντια στη δουλεία, δεν επέτρεπαν στους μαύρους να γίνουν μέλη τους. Άλλωστε αρκετοί από τους πολέμιους της δουλείας δεν είχαν καν αντικρίσει ένα νέγρο στη ζωή τους. Κι ούτε και το επιθυμούσαν. Ακόμη κι ο μεγάλος Αβραάμ Λίνκολν που όπως ξέρουμε έδωσε ελευθερία στους σκλάβους και κατάργησε το θεσμό της δουλείας, δεν το έκανε τόσο για λόγους φιλευσπλαχνίας όσο για καθαρά πολιτικούς λόγους. Κι είναι γνωστό ακόμη ότι δεν ήταν καθόλου απαλλαγμένος από φυλετικές προκαταλήψεις.
Δυστυχώς ο ρατσισμός είναι γερά ριζωμένος στην ανθρώπινη φύση, κι ακόμη και σήμερα συναντούμε ανθρώπους βαθιά προκατειλημμένους απέναντι σ’ αυτούς που διαφέρουν είτε στο χρώμα, είτε στις θρησκευτικές πεποιθήσεις, είτε σε οτιδήποτε άλλο. Πόσο περισσότερο την εποχή εκείνη. Κι είναι άξιο απορίας κι αποτελεί ένα αληθινό θαύμα του Θεού, πώς με τέτοιες συνθήκες και με τέτοια κακή μαρτυρία των λευκών χριστιανών αναπτύχθηκε τόσο νωρίς, όταν ακόμη η δουλεία βρισκόταν στο φόρτε της, ένα ισχυρότατο χριστιανικό κίνημα ανάμεσα στους μαύρους σκλάβους, που μάλιστα άσκησε σημαντική επίδραση σ’ ολόκληρη τη χριστιανική εκκλησία κατά πολλούς και διαφόρους τρόπους κι εξακολουθεί να ασκεί ακόμη και σήμερα. Κι είναι από δω που μπορούμε να βγάλουμε ένα ακόμη σημαντικό δίδαγμα: πως συχνά ο Θεός εργάζεται με θαυμαστό τρόπο αντίθετα με τη δική μας θέληση, τις δικές μας προκαταλήψεις και τη δική μας μιζέρια.
Δεν έχει εξακριβωθεί πότε ακριβώς εμφανίστηκαν οι πρώτοι σκλάβοι χριστιανοί. Χριστιανική εκκλησία υπήρχε στη Δυτική Αφρική έναν αιώνα πριν ο πρώτος μαύρος σκλάβος πατήσει στην αμερικανική ήπειρο. Υπάρχει ένα παλιό αφρικανικό ρητό που επαναλαμβάνεται μέχρι σήμερα, που λέει: « Όταν οι λευκοί ήρθαν στην Αφρική, αυτοί είχαν τη Βίβλο, κι εμείς τη γη. Τώρα εμείς έχουμε τη Βίβλο, κι αυτοί έχουν τη γη». Δεν είναι λοιπόν καθόλου απίθανο κάποιοι από τους αλυσοδεμένους μαύρους που μετέφεραν στ’ αμπάρια των πλοίων οι λευκοί δουλέμποροι να ήταν πιστοί χριστιανοί. Όπως και νάναι, από το 18ο αιώνα αρχίζει ο συστηματικός ευαγγελισμός των μαύρων σκλάβων από κάποια οργάνωση που εδρεύει στο Λονδίνο. Η δουλειά τους δεν είναι καθόλου εύκολη. Πρώτα απ’ όλα οι ιεραπόστολοι συναντούν αντιδράσεις στο έργο τους από τους λευκούς. Δεν ξέρω αν κάποιοι απ’ αυτούς τους λευκούς είναι χριστιανοί.
Αναρωτιέμαι όμως τι είδους χριστιανοί είναι αυτοί που εναντιώνονται στον ευαγγελισμό των συνανθρώπων τους, με τη δικαιολογία ότι δεν ανήκουν στο ανθρώπινο γένος και επομένως δεν έχουν ψυχή. Αργότερα βάζουν νερό στο κρασί τους και παραδέχονται πως κατά τα 3/5 είναι άνθρωποι, όπως τόπαμε και πιο πριν. Οι σκλάβοι δε γνωρίζουν την αγγλική γλώσσα. Κι εξάλλου είναι φοβερά δύσκολο να ξεριζωθεί από μέσα τους η παλιά τους θρησκεία με τις αμέτρητες δεισιδαιμονίες. Δεν είναι όμως μονάχα αυτό. Κακά τα ψέματα. Ευαγγέλιο ολοκληρωμένο δεν μπορεί να κηρυχτεί κάτω από καθεστώς δουλείας. Το ευαγγέλιο που μεταδίδουν στους σκλάβους οι ιεραπόστολοι κι οι ιεροκήρυκες είναι ένα μονόπλευρο ευαγγέλιο. Μιλά για τη σωτηρία, για τη χαρά που χαρίζει η πίστη μέσα στην ανθρώπινη καρδιά, για την ελπίδα του ουρανού. Πολλά όμως άλλα παραλείπονται ή ξεπερνιούνται στα γρήγορα και στα κλεφτά.
Οι μαύροι υπηρέτες μέσα στα χριστιανικά σπίτια κοιτάζονται μεταξύ τους και κρυφογελούν όταν στις οικογενειακές προσευχές τ’ αφεντικά διαβάζουν μ’ ευχαρίστηση και με άνεση το εδάφιο «οι δούλοι υπακούετε εις τους κατά σάρκα κυρίους σας», παραλείπουν όμως εδάφια όπως εκείνο στο 58ο κεφάλαιο του προφήτη Ησαΐα: «Η νηστεία την οποίαν εγώ έκλεξα δεν είναι αύτη; Το να λύνης τους δεσμούς της κακίας, το να διαλύης τα βαρεά φορτία, και το να αφήνης ελευθέρους τους καταδεδυναστευμένους και το να συντρίβης πάντα ζυγόν;» Φυσικό λοιπόν είναι πολλοί από τους μαύρους δούλους να θεωρούν ότι το ευαγγέλιο που τους κηρύττουν οι λευκοί αφεντάδες τους δεν είναι αληθινό ευαγγέλιο, αλλά μια απάτη. Κι ωστόσο όπως σημειώνει κι ο εκδότης του αμερικανικού χριστιανικού περιοδικού «Christian History» -κι αυτό είναι το θαυμαστό- αρκετοί μαύροι έβλεπαν τη διαφορά ανάμεσα στο μήνυμα της Βίβλου και στην κουλτούρα ενός χριστιανισμού που επέτρεπε κι ενθάρρυνε τη δουλοκτησία.
Όταν ο υποτιθέμενος χριστιανός αφέντης κάποιου μαύρου σκλάβου, του William Craft, πούλησε τους ηλικιωμένους γονείς του Craft γιατί πια λόγω ηλικίας είχαν καταντήσει ασύμφοροι οικονομικά, ο Craft δήλωσε πως ένιωσε «ένα βαθύ μίσος, όχι για το χριστιανισμό, αλλά για την ευσέβεια που συνδυαζόταν με τη δουλοκτησία». Βλέπετε, ολοκληρωμένο ευαγγέλιο και δουλεία δεν πάνε μαζί. Τόχε καταλάβει πολύ καλά εκείνος ο αφέντης από τη Βαλτιμόρη -ελπίζω να μη δήλωνε αναγεννημένος- που βλέποντας τη γυναίκα του να διδάσκει ένα σκλάβο πώς να διαβάζει τη Γραφή, την προειδοποίησε έξαλλος: « Άκου δω : αν διδάξεις αυτό το νέγρο πώς να διαβάζει τη Βίβλο ξέχαστον. Δεν πρόκειται να τον κρατήσεις κοντά σου με τίποτε…»
Πολλές είναι οι μαρτυρίες μαύρων σκλάβων που διασώζονται και που διηγούνται με συγκλονιστικό τρόπο τη στιγμή της επιστροφής τους στο Χριστό, όπου, όπως περιγράφουν, τους άρπαξε το Άγιο Πνεύμα, θανάτωσε τον παλιό εαυτό τους και τους ανάστησε σε μια νέα ζωή. Τέτοιες εμπειρίες αναγέννησης πραγματοποιούνταν στις φυτείες όπου δούλευαν, στα δάση, σε υπαίθριες συναθροίσεις στις καλύβες τους, ή ακόμη και σε συναθροίσεις που οδηγούσαν οι ίδιοι οι μαύροι. Ο John Jasper, διάσημος μαύρος ιεροκήρυκας, θυμόταν σχετικά με την πνευματική μεταστροφή του, που έλαβε χώρα την ώρα που δούλευε σ’ ένα καπνεργοστάσιο: « Και ξαφνικά έλαμψε το φως. Ένιωσα ελαφρός σαν πούπουλο· τα πόδια μου πατούσαν σε ψηλή κορφή· η σωτηρία πλημμύρισε σαν κατακλυσμός την ψυχή μου, κι εγώ είχα την αίσθηση πως θα μπορούσα να γκρεμίσω τη στέγη του εργοστασίου με τις κραυγές μου.» Και κάποιος άλλος αναφωνεί, έχοντας ακούσει τα καλά νέα πως ο Χριστός πέθανε για τον καθένα μας: « Ω, τι ευλογημένο και γλυκό το αίσθημα πως κάποιος μ’ έχει αγαπήσει!»
Είπαμε πιο πριν για το μισό, το μη ολοκληρωμένο ευαγγέλιο που κήρυτταν οι λευκοί ιεραπόστολοι και ιεροκήρυκες στους μαύρους σκλάβους. Δυστυχώς το κακό δεν περιορίστηκε μονάχα εδώ. Υπάρχουν ακόμη χειρότερα. Κι εδώ ακριβώς ο φαρισαϊσμός των «χριστιανών» έφτασε στο αποκορύφωμά του. Ας παραδειγματιστούμε, για ν’ αποφεύγουμε ανάλογες καταστάσεις.
Όσο ο δούλος έμενε ξένος προς τη χριστιανική πίστη, ήταν τις Κυριακές εντελώς ελεύθερος. Κανείς δεν τον ενοχλούσε, κανείς δεν τον αστυνόμευε. Έλα όμως που το μεράκι αρκετών απ’ αυτούς που συχνάζουν στις εκκλησίες είναι ν’ αστυνομεύουν τους άλλους, μη τυχόν και αμαρτήσουν… Κι αν μάλιστα έχουν και σκλάβους στην κατοχή τους, τότε το μεράκι αυτό ικανοποιείται κατά τον καλύτερο τρόπο. Μόλις λοιπόν ο σκλάβος γινόταν χριστιανός, άρχιζε η αστυνόμευση: « Έλα δω! Δούλεψες σήμερα Κυριακή; Αμάρτησες! Ετοιμάσου λοιπόν αύριο Δευτέρα να μαστιγωθείς»! Προσοχή! Όχι σήμερα, γιατί σήμερα είναι Κυριακή, ημέρα του Κυρίου, και σήμερα ούτε δουλεύουμε ούτε μαστιγώνουμε, γιατί και το μαστίγωμα είναι κι αυτό δουλειά!
Ωστόσο μερικοί δεν περιμένουν καν να ξημερώσει η Δευτέρα. Διηγούνται για κάποιον από τους αφεντάδες πως διακόνησε το πρωί στο δείπνο προσφέροντας στο δούλο του από τον άρτο και το ποτήριο, και το απόγευμα τον μαστίγωσε γιατί άργησε να επιστρέψει στο κτήμα μερικά μονάχα λεπτά, πέρα από την κανονική ώρα. «Άλλο αγάπη, άλλο καθήκον», όπως έλεγε κι ο καθηγητής μου στο γυμνάσιο…
Κάποια σκλάβα θυμάται τη μέρα που βαπτίστηκε: « Ο άνθρωπος που με βάπτισε είχε μια έγχρωμη δούλη δεμένη στην αυλή του για να τη μαστιγώσει μετά την επιστροφή του. Ήμασταν υποχρεωμένοι να καθόμαστε και να τον ακούμε να μας κηρύττει, και ανάμεσά μας νάχουμε και τη μητέρα της κοπέλας που θα μαστίγωνε, και νάναι κι αυτή υποχρεωμένη ν’ ακούει το κήρυγμά του». Είχε λοιπόν απόλυτο δίκιο ο Frederick Douglas (1818 – 1895) ένας από τους πιο σημαντικούς μαύρους αγωνιστές για την κατάργηση της δουλείας στο 19ο αιώνα, όταν είπε: «Αγαπώ τον καθαρό, ειρηνικό και αμερόληπτο χριστιανισμό του Χριστού. Και φυσικά μισώ το διεφθαρμένο χριστιανισμό, το χριστιανισμό που κρατά στην κατοχή του σκλάβους, που μαστιγώνει γυναίκες, που αρπάζει τα μωρά από τις κούνιες τους, το μεροληπτικό και υποκριτικό χριστιανισμό αυτής της χώρας». Δε χρειάζεται να σκεφτούμε και πολύ για να βγάλουμε συμπέρασμα για το τι μας διδάσκουν όλα αυτά. Κι ας μην πάει το μυαλό μας στους άλλους, αλλά στον ίδιο μας τον εαυτό, γιατί τέτοιες υποκριτικές συμπεριφορές αφθονούν και σήμερα, και δεν περιορίζονται μόνο στις σχέσεις εργοδότη και υπαλλήλου.
Σ’ όλο αυτό το σκηνικό που περιγράψαμε πιο πριν, ας προσθέσουμε και τις γνώριμες σ’ όλους μας αντιπάθειες ανάμεσα στις διάφορες ευαγγελικές αποχρώσεις. Κάποιος από τους σκλάβους που είχε δραπετεύσει στο βορρά διηγόταν πως ο αφέντης του του απαγόρευε να πάει στην εκκλησία των μεθοδιστών, λέγοντάς του: «Δε θα πας σ’ αυτή την εκκλησία. Θα σου βάλουν μέσα σου το διάβολο»… Φυσικά ο Θεός δεν ανήκει μόνο σε μια εκκλησία ή μόνο σε μια απόχρωση. Εργάζεται στον κάθε άνθρωπο, στο κάθε έθνος, στην κάθε φυλή ανάλογα με την ιδιοσυγκρασία και τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά που παρουσιάζει ο άνθρωπος, το έθνος ή η φυλή.
Και είναι γεγονός ότι στην ιδιοσυγκρασία της μαύρης φυλής ταιριάζουν πολύ περισσότερο αποχρώσεις όπως εκείνες των βαπτιστών και μεθοδιστών και των υπόλοιπων αναζωπυρωτικών κινημάτων που δίνουν έμφαση στην προσωπική εμπειρία, και πολύ λιγότερο εκκλησίες όπως η πρεσβυτερική με την αυστηρή εκκλησιαστική οργάνωση και τη συστηματική θεολογία ή η αγγλικανική με την τυπικότητα στη λατρεία της και τον επίσημο χαρακτήρα της. Ας μην ξεχνάμε άλλωστε ότι οι εκκλησίες των μαύρων που ιδρύθηκαν αργότερα επηρέασαν αποφασιστικά με το δυναμισμό τους και τις αυθόρμητες, πολύ συχνά υπερβολικές εκδηλώσεις τους, το πεντηκοστιανό κι αργότερα, στον 20ο αιώνα, το χαρισματικό κίνημα.
Θα έλεγα μάλιστα ότι αρκετές από τις ακραίες εκδηλώσεις που αφθονούν στην εποχή μας σ’ αυτά τα κινήματα, ανταποκρίνονται πολύ περισσότερο στην ιδιοσυγκρασία της μαύρης φυλής, ενώ σε αρκετό ποσοστό φαίνονται μάλλον αφύσικες και ξενόφερτες όταν γίνονται από λευκούς.
Κάποιος περιγράφει μια σύναξη μαύρων στη Νέα Ορλεάνη στα 1860. Μιλά για «κραυγές και στεναγμούς και φοβερές στριγκλιές και απερίγραπτες εκφράσεις έκστασης -ευχαρίστησης ή αγωνίας- και ακόμη κτυπήματα των ποδιών στο πάτωμα, χοροπηδητά και κτυπήματα των χεριών». Στη συνέχεια διηγείται: «Ο ιεροκήρυκας κόντευε να κλείσει την ομιλία του… όταν μια μικρόσωμη ηλικιωμένη γυναίκα… σηκώθηκε ξαφνικά, και άρχισε να χορεύει και να χτυπά τα χέρια της, στην αρχή σε αργή κίνηση, και μετά επιταχύνοντας όλο και περισσότερο, κραυγάζοντας συγχρόνως «α! α!»… καθώς το κεφάλι της κινιόταν δεξιά – αριστερά… Τελικά άρχισε να στριφογυρίζει εδώ κι εκεί, ώσπου στο τέλος έπεσε αποκαμωμένη στο πάτωμα, όπου έμεινε κουνώντας τα πόδια πέρα – δώθε, σα νάκανε κάποιο θανάσιμο αγώνα». Κάτι σας θυμίζουν όλα αυτά, έτσι δεν είναι;
Ωστόσο το Πνεύμα του Θεού είναι εκεί. Κάποιος πρώην σκλάβος ιεροκήρυκας μιλά για το αποτέλεσμα που είχαν τέτοιου είδους συναθροίσεις: «Η αίθουσα πήρε φωτιά. Το Άγιο Πνεύμα ήταν εκεί. Οι καρδιές χτυπούσαν όλες στον ίδιο ρυθμό, καθώς στρέψαμε τη σκέψη μας στο Θεό, για να του πούμε τα βάσανα που ζούσαμε εδώ κάτω. Ο Θεός είδε την ανάγκη μας και ήρθε ανάμεσά μας».
Πώς όμως οδηγήθηκαν οι μαύροι σκλάβοι να ιδρύσουν καθαρά δικές τους εκκλησίες, χωρίς την κηδεμονία των αφεντάδων τους; Στα πρώτα χρόνια, όσοι από τους μαύρους σκλάβους έχουν ενωθεί με την εκκλησία, συνοδεύουν τους αφέντες τους στις συνάξεις των πιστών. Φυσικά, δεν κάθονται μαζί, λευκοί και μαύροι, αφέντες και δούλοι. Αυτό είναι αδιανόητο, ανεξάρτητα από το τι διδάσκει η Αγία Γραφή. Οι σκλάβοι κάθονται στον εξώστη σε θέσεις ειδικά προορισμένες γι’ αυτούς, συνήθως κατά τρόπο που να μη φαίνονται από εκείνους που κάθονται κάτω. ( Και μάλιστα είναι γνωστό ένα θλιβερό επεισόδιο που συνέβη στα 1786, όταν οι διάκονοι κάποιας εκκλησίας λευκών ανάγκασαν τρεις μαύρους ποιμένες να εγκαταλείψουν την εκκλησία εσπευσμένα, στην ώρα της προσευχής, γιατί είχαν καθίσει στον εξώστη σε θέσεις που προορίζονταν για τους λευκούς). Αργότερα, στις συνάξεις που οργανώνουν οι ίδιοι οι μαύροι, υπάρχουν πάντα λευκοί που τους επιτηρούν και τους αστυνομεύουν: να μην ακουστεί στο κήρυγμα ο παραμικρός υπαινιγμός για ελευθερία, ν’ αποφεύγονται διάφορες εκδηλώσεις και πολλά άλλα. Μας είναι γνωστό άλλωστε πόσο αφόρητους περιορισμούς μπορούν να επιβάλλουν χριστιανοί σε χριστιανούς. Πόσο μάλλον αν αυτοί είναι μαύροι –και σκλάβοι.
Κάτω απ’ αυτές τις συνθήκες φυσικό είναι ν’ αρχίσουν ν’ αναζητούν οι σκλάβοι χριστιανοί τόπους λατρείας όπου να συγκεντρώνονται κρυφά, μακριά από ξένα μάτια, και ελεύθεροι από περιορισμούς. Μαζεύονται σε δάση, σε φαράγγια, σε λαγκάδια, πίσω από κουρελούδες και κρεμασμένα παπλώματα που κόβουν τον ήχο, όπου ψάλλουν και προσεύχονται ψιθυριστά, ή και εκδηλώνονται ελεύθερα αν ο τόπος της σύναξής τους είναι αρκετά απομακρυσμένος.
Έτσι λοιπόν, με τέτοιο ηρωικό τρόπο, ξεκινά η εκκλησία των μαύρων της Αμερικής. Μια εκκλησία από τις πιο σημαντικές της νεότερης εκκλησιαστικής ιστορίας, που επηρεάζει βαθιά σε πολλούς τομείς την παγκόσμια εκκλησία του Χριστού. Δεν είναι μονάχα ο δυναμισμός της, ο αυθορμητισμός της, η επιρροή της στη λατρεία και στις εξωτερικές εκδηλώσεις, που γι’ αυτά μιλήσαμε πιο πριν. Είναι και σε αρκετούς άλλους τομείς, όπως είναι εκείνος της τέχνης και προπάντων της μουσικής με τα περίφημα spirituals, τα νέγρικα θρησκευτικά τραγούδια, που συνέβαλαν καθοριστικά στη διαμόρφωση της μουσικής στην ευαγγελική εκκλησία στους νεότερους χρόνους, και αποτέλεσαν μαζί με τα blues, τα αντίστοιχα κοσμικά τραγούδια των μαύρων, και μαζί με τη λαϊκή μουσική παράδοση των λευκών αμερικανών την αφετηρία για ολόκληρη την απέραντη σε πλούτο σύγχρονη -μοντέρνα- μουσική και για τα αμέτρητα είδη της. Δεν πρόκειται να επιμείνουμε στα spirituals. Αποτελούν από μόνα τους αντικείμενο για αρκετές ομιλίες που έχουμε κάνει στο παρελθόν. Εδώ θα περιορισθούμε σε λίγες μόνο παρατηρήσεις.
Η μαύρη φυλή έχει μια ολότελα δική της πλούσια και ενδιαφέρουσα μουσική κουλτούρα. Αν έχετε ακούσει ύμνους όπως το «Νυξ ιερά» ή το «Πόσον μέγαν εν Σοι φίλον» τραγουδισμένους από μαύρους καλλιτέχνες, θα καταλάβετε τι εννοώ. Αυτή λοιπόν η πλούσια και εντελώς αλλιώτικη μουσική παράδοση αποτέλεσε τη μήτρα όπου κυοφορήθηκαν τα νέγρικα θρησκευτικά τραγούδια.
Ένα είδος καθαρά λαϊκό, χωρίς επώνυμους συνθέτες, προϊόν αυτοσχεδιασμού, που γεννήθηκε μέσα στις συντροφιές των σκλάβων με κάποια επίδραση και των λαϊκών τραγουδιών των λευκών αφεντάδων τους, μια πολύτιμη κληρονομιά απ’ όπου και σήμερα αντλεί όλος ο πολιτισμένος κόσμος και η παγκόσμια χριστιανική εκκλησία. Τα τραγούδια αυτά αποτέλεσαν το κυριότερο πνευματικό στήριγμα στα χρόνια της σκλαβιάς, και όχι μονάχα τότε.
Με τις απλές και συναρπαστικές μελωδίες τους, με τα πηγαία και αυθόρμητα κείμενά τους τραγουδιόνταν παντού, στην ώρα της δουλειάς και μετά απ’ αυτήν, και εμψύχωναν τους σκλάβους στην προσδοκία της ουράνιας πατρίδας, αλλά και στην ελπίδα της απελευθέρωσής τους από τα δεσμά της σκλαβιάς. Κι αυτό γιατί αρκετά από τα spirituals περιέχουν διφορούμενες έννοιες: σε πολλά τραγούδια ο λαός των μαύρων παραλληλίζεται με το λαό Ισραήλ, η «υποσχεμένη γη», η γη Χαναάν, υπαινίσσεται την ουράνια πατρίδα, αλλά και την ελευθερία από τη δουλεία, το «τραίνο» συμβολίζει αρχικά το ταξίδι στον ουρανό, αλλά συγχρόνως υπαινίσσεται και το τραίνο που χρησιμοποιούσαν οι φυγάδες σκλάβοι για να μεταφερθούν ελεύθεροι πια στις Βόρειες Πολιτείες, και πολλοί άλλοι παρόμοιοι συμβολισμοί.
Τις περισσότερες φορές τα τραγούδια συνοδεύονταν και από χορευτικές κινήσεις, κάτι που όπως είπαμε είναι σύμφυτο με την αφρικανική ράτσα, γι’ αυτό και συνηθίζεται ακόμη και σήμερα στις εκκλησίες των μαύρων της Αμερικής και της Αφρικής, και που προσπαθούν να μιμηθούν τα τελευταία χρόνια κάποιες εκκλησίες λευκών ακόμη και στην πατρίδα μας, με αδέξιο όμως και άκομψο τρόπο. Ή το χεις μέσα σου και σου βγαίνει αυθόρμητα, ή αλλιώς γίνεται κακή απομίμηση. Και πρέπει να το καταλάβουν κάποτε όλοι οι πιστοί, πως ό,τι δε βγαίνει αυθόρμητα από μέσα τους πρέπει να το αποφεύγουν. Όπως και δεν πρέπει να διστάζουν να εκδηλώνουν τη λατρεία και την αφοσίωσή τους στο Θεό με όποιο τρόπο τους ταιριάζει περισσότερο. Φτάνει να βρίσκεται αυτός στα πλαίσια της ευπρέπειας, έστω και με την πλατιά έννοια, και της κοινά παραδεκτής σοβαρότητας -και δυστυχώς αυτό δε γίνεται πάντα απ’ όλους. Ας μην ανοιχτούμε όμως περισσότερο σ’ αυτό το κεφάλαιο. Γιατί μας απομένουν ακόμη μερικές σελίδες από την ιστορία μας, που αφορούν και στη δική μας εποχή αυτή τη φορά, κι επομένως μας ενδιαφέρουν όλους, κι ο χρόνος κυλά αλύπητα.
Με την κατάργηση της δουλείας στα 1863 από τον πρόεδρο Αβραάμ Λίνκολν ανοίγει ένα άλλο μεγάλο κεφάλαιο στην ιστορία των μαύρων της Αμερικής, που αρκετές από τις σελίδες του έχουμε ζήσει κι εμείς και σε κάποιο ποσοστό εξακολουθούμε να ζούμε ακόμη και σήμερα. Είδαμε πώς αντιμετωπίζονταν κατά τη διάρκεια της δουλείας όσοι κατέφευγαν στο βορρά. Άλλο να υποστηρίζεις απλά την απελευθέρωση των σκλάβων, κι άλλο να τους δέχεσαι σα μέλη της κοινωνίας ισότιμα με τους υπόλοιπους πολίτες. Αν λοιπόν στο βορρά όπου η δουλεία ήταν άγνωστη αντιμετωπίζονταν οι μαύροι σαν άνθρωποι δεύτερης κατηγορίας, είναι εύκολο να φανταστούμε την κατάσταση που επικρατεί στο νότο μετά την κατάργηση της δουλείας.
Ολόκληρο το οικονομικό και κοινωνικό οικοδόμημα είχε στηριχτεί εκεί στο θεσμό της δουλείας. Οι μαύροι σκλάβοι είχαν τη θέση που έχουν σ’ εμάς, ας πούμε, τα μηχανήματα και το πετρέλαιο. Και ξαφνικά παύουν ν’ ανήκουν σαν περιουσία στους αφέντες τους. Το γεγονός αυτό θ’ αποτελέσει ένα φοβερό σοκ για ολόκληρη την κοινωνία του νότου που ουσιαστικά μέχρι και σήμερα δε θα μπορέσει να το ξεπεράσει οριστικά και σε απόλυτο βαθμό. Πλούσιοι γαιοκτήμονες φτωχαίνουν ή χρεοκοπούν -μην ξεχνάμε άλλωστε ότι λόγω του εμφύλιου πολέμου η χώρα ήδη έχει ερημώσει,- τεράστιες εκτάσεις παύουν να καλλιεργούνται, οι παλιοί αγέρωχοι αφεντάδες πρέπει να συνηθίσουν σε διαφορετική νοοτροπία, και το κυριότερο να ζήσουν στην ίδια κοινωνία με τους απελευθερωμένους πρώην σκλάβους τους -τέσσερα εκατομμύρια συνολικά σε αριθμό- που βέβαια δεν ξεχνούν το τι έχουν τραβήξει απ’ αυτούς στον καιρό της σκλαβιάς. Κάποιος πρώην αφέντης -χαρακτηριστικό στιγμιότυπο- συναντά έναν πρώην σκλάβο και τον προσφωνεί υποτιμητικά: «γεια σου, μπάρμπα!» Ο τελευταίος γυρίζει και τον παρατηρεί: «λέγε με κύριε, όχι μπάρμπα»… Φυσικά, αυτό είναι το λιγότερο. Δείχνει όμως την ατμόσφαιρα που επικρατεί. Λευκοί και μαύροι είναι σχεδόν αδύνατο να συμβιώσουν. Οι μαύροι θεωρητικά έχουν ή πρέπει νάχουν σύμφωνα με το σύνταγμα ίσα δικαιώματα σαν ελεύθεροι πολίτες, στην πράξη όμως τα πράγματα είναι τελείως διαφορετικά.
Το φοβερό πρόβλημα των φυλετικών διακρίσεων θα βασανίσει τη χώρα για τουλάχιστον έναν ακόμη αιώνα στην οξεία μορφή του, και σε κάποιο ποσοστό υφίσταται ακόμη και σήμερα. Οι θεωρίες της ανώτερης φυλής των λευκών και της κατώτερης των μαύρων, έχουν σα συνέπεια να ζουν οι μαύροι στο περιθώριο, να μην μπορούν να έχουν στο παραμικρό τις ευκαιρίες ανάπτυξης που έχουν οι λευκοί, να μένουν άνεργοι πολλοί απ’ αυτούς, να διώκονται με ασήμαντες αφορμές και να περιορίζονται σε άθλια γκέτο, όπου φυσικό είναι ν’ αναπτύσσεται η βρωμιά, η αρρώστια και το έγκλημα. Προσπάθειες που γίνονται από μερικούς φωτισμένους ανθρώπους να δοθούν στους μαύρους κάποιες εκτάσεις για καλλιέργεια δεν ευδοκιμούν. Σύντομα οι εκτάσεις αυτές αποδίδονται πίσω στους παλιούς αφέντες και οι μαύροι πρώην σκλάβοι απομένουν και πάλι χωρίς μοίρα στον ήλιο. Στην καλύτερη περίπτωση καταντούν δουλοπάροικοι και χρεώστες στα παλιά τους αφεντικά, που τους νοικιάζουν κάποια χωράφια με βαρείς οικονομικούς όρους.
Παράλληλα, ιδρύονται ρατσιστικές οργανώσεις όπως η φοβερή Κου Κλουξ Κλαν, που αποτελούν το φόβητρο όλων εκείνων που έχουν διαφορετικό χρώμα από το λευκό.
Φυσικά, κάθε κανόνας έχει τις εξαιρέσεις του. Είναι πολλοί οι χριστιανοί και οι χριστιανικές οργανώσεις που βοηθούν τους απελευθερωμένους μαύρους. Αυτό κάνει ακόμη πιο αξιοκατάκριτη τη συμπεριφορά και τη νοοτροπία των υπόλοιπων χριστιανών ή θρησκευομένων που ευνοούν τις φυλετικές διακρίσεις. Κι ακόμη είναι και κάποιοι μαύροι που ξεφεύγουν από τη μιζέρια, δημιουργούν σοβαρές περιουσίες ή κατέχουν διάφορα σημαντικά κρατικά αξιώματα. Αυτά όμως είναι, το ξαναλέμε , εξαιρέσεις. Η συντριπτική πλειοψηφία του μαύρου πληθυσμού ζει κάτω από τις συνθήκες που περιγράψαμε. Εξάλλου αρκετά από τα δικαιώματα που τους είχαν δοθεί τα πρώτα χρόνια καταργούνται σε κάποιες πολιτείες. Πήγαινε πολύ να δοθούν σε μαύρους τόσα προνόμια…
Με τις συνθήκες αυτές είναι και πάλι ένα θαύμα πώς η εκκλησία του Χριστού αναπτύσσεται και εδραιώνεται σαν κυριότερος θεσμός και κέντρο της ζωής της μαύρης κοινότητας. Κι αυτό μέσα από δυσκολίες και στενοχώριες κάθε μορφής. Σε αρκετές περιοχές απαγορεύεται στους μαύρους ιεροκήρυκες να κηρύττουν αν δεν έχουν ειδική άδεια από τους λευκούς. Κάπου, σε κάποια περιοχή της Νότιας Καρολίνας, οι Κου Κλουξ Κλαν έχουν απαγορεύσει να πατήσει πόδι μαύρου ιεροκήρυκα. Ο Λιούις Τόμσον, μαύρος πάστορας, αγνοεί την απαγόρευσή τους. Του στέλνουν απειλητικό γράμμα. Εκείνος προτιμά να πειθαρχεί στο Θεό μάλλον πάρα στους ανθρώπους.
Και με το δυναμισμό τους, και με την κουλτούρα τους, και με τους αγώνες τους, και με την πολλαπλή συνεισφορά τους σε πολλούς τομείς της ζωής του δυτικού κόσμου. Κι έχει και να μας διδάξει πολλά η ιστορία τους, εμάς τους σημερινούς ανθρώπους. Πολλές πτυχές της ιστορίας αυτής είναι άγνωστες στον τόπο μας. Μια μικρή συμβολή στην ενημέρωση όσων από μας θα ενδιαφέρονταν να μάθουν περισσότερα γι’ αυτήν -και θάπρεπε όλοι μας νάχουμε αυτό το ενδιαφέρον- είναι η αποψινή μας ομιλία.
Είναι στα 1619 όταν για πρώτη φορά εμφανίζεται η δουλεία στη Βόρεια Αμερική. Ολόκληρη η απέραντη χώρα των κατοπινών Ηνωμένων Πολιτειών είναι στην πραγματικότητα ένας πελώριος αγριότοπος, χωρίς καμιά ουσιαστική υποδομή. Υπάρχουν έλη που πρέπει ν’ αποξηρανθούν και ν’ αποδοθούν στις καλλιέργειες. Δρόμοι που πρέπει να κατασκευαστούν. Δάση όπου ανθρώπινο πόδι είναι αδύνατο να πατήσει. Και προπάντων υπάρχουν ατέλειωτες εκτάσεις που πρέπει να καλλιεργηθούν. Κι όλα αυτά χρειάζονται εργατικά χέρια. Στα πρώτα χρόνια, η εργασία είναι ελεύθερη.
Υπογράφονται συμβάσεις εργασίας όπως σ’ όλους τους πολιτισμένους τόπους με συγκεκριμένες αμοιβές. (Φυσικά όχι με τη σημερινή προχωρημένη τους μορφή.) Τη χρονιά όμως εκείνη, στα 1619, μοιραία για την ιστορία μας, το πλήρωμα ενός ολλανδικού πλοίου διαπράττει μια αποτρόπαιη εμπορική συναλλαγή: αποβιβάζει στην πόλη Jamestown της Βιρτζίνια είκοσι μαύρους αφρικανούς σαν αντάλλαγμα για την προμήθεια κάποιων αγαθών. Η όλη ιστορία βολεύει κατά πολλούς τρόπους και τις δυο συναλλασσόμενες πλευρές. Και καθώς η σχετική νομοθεσία είναι αρκετά ακαθόριστη και ελαστική, σύντομα οι είκοσι αυτοί αφρικανοί κηρύσσονται -δια νόμου- δούλοι για ολόκληρη τη ζωή τους, με δικαιώματα πολύ λιγότερα από όσα έχουν τα ζώα της δικής μας εποχής.
Συνηθίζουμε να λέμε πως κάθε αρχή είναι δύσκολη. Στην περίπτωσή μας δεν ξέρω αν η αρχή αυτή ήταν τόσο δύσκολη, ασφαλώς όμως η συνέχεια ήταν πολύ εύκολη. Μέσα σε λίγα χρόνια η χώρα που αποτελούνταν τότε κυρίως από αγγλικές αποικίες, γέμισε από τέτοιους δούλους. Βλέπετε, η παρουσία τους έλυνε πολλά προβλήματα, κυρίως οικονομικά. Πού και πού -δυστυχώς- ο Μαρξ είχε και κάποιο δίκιο. Το κίνητρο του κέρδους -κι ας προσθέσουμε, και της καλοπέρασης- είναι από τα ισχυρότερα, αν όχι το ισχυρότερο μέσα στον άνθρωπο. Κι αρκετές φορές βρίσκεται πάνω κι από πολλά «πιστεύω», πάνω ακόμη κι από θρησκευτικές πεποιθήσεις. Και ησυχάζει πολλές ταραγμένες συνειδήσεις. Προκειμένου να καλοπεράσουμε και να διατηρήσουμε ένα βολικό κοινωνικό «στάτους», ξεχνάμε αρκετοί από μας τις χριστιανικές αρχές μας.
Ή -ακόμη χειρότερα- ντύνουμε την ανομία και την αμαρτία με βιβλικό μανδύα. Κι έτσι είναι όλοι ευχαριστημένοι. Μας λέει π.χ. η Βίβλος πως ο άνθρωπος πλάστηκε κατ’ εικόνα και ομοίωση του Θεού. Κι εμείς για νάχουμε «και την πίτα γερή και το σκύλο χορτάτο», πείθουμε τον εαυτό μας και τους άλλους πως ναι μεν είναι έτσι, αλλά ειδικά οι μαύροι είναι κατά τα 3/5 μονάχα άνθρωποι, μ’ άλλα λόγια κατά τα 3/5 αποτελούν εικόνα του Θεού, κι επομένως και η δουλεία των μαύρων δεν έρχεται σε αντίθεση με την Αγία Γραφή. Άλλωστε και στην Καινή Διαθήκη υπάρχει η εντολή «οι δούλοι υπακούετε κατά πάντα εις τους κατά σάρκα κυρίους σας»…
Σας φαίνεται περίεργο; Μα δεν είναι η μοναδική διαστροφή του Λόγου του Θεού. Έχουμε ανάλογα φαινόμενα ακόμη και σήμερα. Μπορεί όχι πάντα με τόσο τραγικές συνέπειες, σίγουρα όμως δυσφημείται κατά τον ίδιο τρόπο ο Λόγος του Θεού κι ο ίδιος ο Θεός. Που του αποδίδουμε πράξεις κι αντιλήψεις που ταιριάζουν στην πεσμένη ανθρώπινη φύση, δεν ταιριάζουν όμως καθόλου στο δικό Του χαρακτήρα και στη δική Του μεγαλοσύνη. Ξαναγυρίζουμε όμως στη διήγησή μας. Από εκείνη τη χρονιά του 1619, μέχρι το 1863 που καταργείται οριστικά ο θεσμός της δουλείας στις Ηνωμένες Πολιτείες*, ξετυλίγεται μια από τις μεγαλύτερες τραγωδίες της νεότερης ανθρώπινης ιστορίας που στιγματίζει ανεπανόρθωτα τη χώρα και που αποτελεί συγχρόνως μια από τις πιο σκοτεινές σελίδες στην ιστορία της χριστιανικής εκκλησίας. Για προσπαθήστε να ζήσετε με τη φαντασία σας το ανείπωτο δράμα σ’ όλες του τις πράξεις. Ζείτε με την οικογένειά σας ήσυχα, με το νοικοκυριό σας, με τη
*Σημ: όπως είναι γνωστό, ο θεσμός της δουλείας δεν επικράτησε μόνο στις αγγλικές αποικίες της Αμερικής, τις μετέπειτα Ηνωμένες Πολιτείες, αλλά και σε πολλές χώρες της Λατινικής Αμερικής απ’ όπου προέρχεται και η παρουσία π.χ. πολλών εκατομμυρίων μαύρων στη Βραζιλία. Είναι γνωστό άλλωστε ότι οι μεγάλες αποικιοκρατικές χώρες της Ευρώπης -Ισπανία, Πορτογαλία, Γαλλία, Μ. Βρετανία κλπ.- ανέπτυξαν σε μεγάλη έκταση όλες τους το θεσμό της δουλείας.
Εδώ όμως ασχολούμαστε μόνο με τη δουλεία στις Η.Π.Α.δουλειά σας, παρέα με τους ανθρώπους της φυλής σας. Και συγγνώμη για το δεύτερο πληθυντικό πρόσωπο αν νομίζετε πως υποβιβάζεστε που σας εξομοιώνω με τους αγρίους της Αφρικής των περασμένων αιώνων, θάθελα όμως να σας πληροφορήσω ότι αρκετοί από τους «αγρίους» αυτούς δεν ήταν καθόλου άγριοι, και αρκετές από τις πόλεις τους δεν ήταν καθόλου απολίτιστες. Το Τιμπουκτού π.χ. που το φέρνουμε συνήθως σαν παράδειγμα χαμηλού πολιτιστικού επιπέδου, ήταν μια πόλη με δενδροστοιχίες και λεωφόρους από το 15ο κιόλας αιώνα, γνωστή για τον πλούτο της με την επωνυμία «χρυσή πόλη», με αξιόλογο εμπορικό λιμάνι, με τις βιβλιοθήκες της, με το πανεπιστήμιό της που περιλάμβανε τμήματα αστρονομίας, μαθηματικών, εθνογραφίας, ιατρικής, υγιεινής, φιλοσοφίας, θεολογίας, ρητορικής. Πέφτετε απ’ τα σύννεφα που τ’ ακούτε; Κι εγώ το ίδιο έπαθα όταν τα διάβασα όλα αυτά. Μάθαμε να περιφρονούμε τον πολιτισμό άλλων φυλών, κι ωστόσο ακόμη και ο λαϊκός πολιτισμός των λεγόμενων άγριων φυλών της Αφρικής δεν είναι καθόλου ευκαταφρόνητος. Κλείνουμε όμως την παρένθεση και ξαναγυρίζουμε στην εξιστόρηση του δράματός μας.
Μια μέρα λοιπόν, καθώς ζείτε ειρηνικά με τους δικούς σας, εμφανίζεται μια ανθρώπινη ομάδα με διαφορετικό χρώμα και διαφορετικά χαρακτηριστικά από τα δικά σας -που καμιά φορά συνεργάζεται πολύ «αρμονικά» και με τους αρχηγούς της φυλής σας,- σας αρπάζουν με τη βία κι εσάς και την οικογένειά σας, και μαζί μ’ εσάς και πολλούς άλλους γείτονες και συγχωριανούς σας, και κάτω από την απειλή των βασανιστηρίων και του μαστιγώματος σας αναγκάζουν να περπατήσετε δεκάδες κι εκατοντάδες χιλιόμετρα κάτω από τις χειρότερες συνθήκες, μέσα από την αφιλόξενη αφρικανική ενδοχώρα, μέχρι τις δυτικές ακτές της Αφρικής.
Στη συνέχεια πεινασμένους, πληγωμένους, συχνά άρρωστους, σας δένουν μ’ αλυσίδες και σας στοιβάζουν κυριολεκτικά σαν εμπόρευμα στ’ αμπάρια των πλοίων που περιμένουν στην ακτή για να σας μεταφέρουν στην αμερικανική ήπειρο μετά από πολυήμερο ταξίδι μέσα από τον ωκεανό, κάτω από απερίγραπτα απάνθρωπες συνθήκες. Συχνά θ’ αντικρίσετε στη διάρκεια του ταξιδιού σας θεάματα καθόλου ευχάριστα: βιασμούς, μαστιγώσεις -λένε πως η πληγή που άφηνε το μαστίγιο ήταν τόσο βαθιά και μεγάλη, που άνετα χωρούσε μέσα σ’ αυτήν ένα ανθρώπινο δάκτυλο- και κάθε τόσο εκσφενδονίζεται και κάποιος στο πέλαγος είτε νεκρός από τις συχνές και πολλές ασθένειες ή από την «καλοπέραση», είτε ζωντανός, όπου φυσικά θα βρει τραγικό θάνατο. Βλέπετε, οι ασφαλιστικές εταιρίες πληρώνουν αρκετά υψηλά ποσά για τη φθορά του «εμπορεύματος»…
Φτάνοντας στις λεγόμενες Δυτικές Ινδίες της Αμερικής, στα νησιά δηλ. της Καραϊβικής –Κούβα, Αϊτή, Τζαμάικα κι άλλα μικρότερα- θα υποστείτε μια «ειδική εκπαίδευση» για να προσαρμοστείτε στο σύστημα που θα σας μεταβάλει σε κατώτερα όντα χωρίς προσωπικότητα, χωρίς δικαιώματα, χωρίς ανθρώπινη υπόσταση. Από δω και ύστερα όσοι δεν παραφρονήσετε στο μεταξύ, κι όσοι επιζήσετε από τις διάφορες επιδημίες, είστε πανέτοιμοι να περάσετε την υπόλοιπη ζωή σας μέσα στην απόλυτη σκλαβιά. Μια φριχτή «καριέρα» ανοίγεται μπροστά σας, χωρίς ελπίδα, χωρίς προσδοκίες, χωρίς ονειροπολήματα κι ευαισθησίες. Αντίο ανθρώπινη ζωή…
Όσοι έχουν διαβάσει το περίφημο βιβλίο της Harriet Beecher Stowe «η Καλύβα του Μπαρμπα-Θωμά» στην πλήρη του έκδοση, χωρίς τις γνωστές συντομεύσεις, έχουν μια αρκετά ολοκληρωμένη εικόνα για τη ζωή των σκλάβων από τη στιγμή που γίνονται κτήμα των αφεντάδων τους. Για το χωρισμό συζύγων μεταξύ τους ή παιδιών από τις μάνες τους, για τις φρικιαστικές συνθήκες δουλείας και διαβίωσης, για τα μαστιγώματα, για τους κάθε μορφής εξευτελισμούς που υποβιβάζουν τον άνθρωπο σε επίπεδο κατώτερο από εκείνο του κτήνους. Διαβάζουμε σήμερα -και φρίττουμε- για τις μεθόδους «ευγονίας» στα χιτλερικά στρατόπεδα που είχαν μεταβάλει τους «κατ’ εικόνα και ομοίωσιν Θεού πλασθέντας» ανθρώπους σε βιομηχανικά προϊόντα. Ξεσηκώνονται ακόμη -δίκαια- αμέτρητοι άνθρωποι σ’ ολόκληρο τον κόσμο ενάντια στην κλωνοποίηση που «παίζει» με τη θεϊκή δημιουργία χωρίς σεβασμό στην ανθρώπινη υπόσταση. Αιώνες πριν από μας ωστόσο, η δίψα για το κέρδος είχε οδηγήσει άλλους «πολιτισμένους» ανθρώπους της δύσης να χρησιμοποιούν ανάλογες μεθόδους και παρόμοια συστήματα.
Γράφει ο H. L. Williams στο βιβλίο του «Όχι Εύκολος Δρόμος» (« No Easy Walk»): «Η εισαγωγή δούλων στις ΗΠΑ απαγορεύτηκε πολύ πριν από την κατάργηση της δουλείας. Για ν’ αντιμετωπιστεί η όλο και μεγαλύτερη ζήτηση, προχώρησαν κάποιοι ιδιοκτήτες στην «παραγωγή» σκλάβων με μεθόδους ανάλογες μ’ εκείνες των οικιακών ζώων ή των αλόγων. Μερικοί ιδιοκτήτες είχαν στην κατοχή τους κάποιον μαύρο που τον ονόμαζαν «ο άντρας του κοπαδιού» -η δουλειά του ήταν η παραγωγή παιδιών με διάφορες σκλάβες. Μερικές φορές ο αφέντης του τον νοίκιαζε σε άλλους γαιοκτήμονες που είχαν ανάγκη από τις αναπαραγωγικές υπηρεσίες του για τις δικές τους σκλάβες. Ο άντρας του κοπαδιού μπορούσε να γίνει πατέρας αμέτρητων παιδιών που δεν τα έβλεπε ποτέ στη ζωή του.
Κάποιος ιδιοκτήτης σκλάβων, ο James Roberts, είχε στην κατοχή του πενήντα με εξήντα γυναίκες που μοναδικός τους προορισμός ήταν να χρησιμεύουν σαν αναπαραγωγικές μηχανές. Υπολογίζεται ότι αυτές οι γυναίκες γεννούσαν συνολικά είκοσι με είκοσι πέντε παιδιά κάθε χρόνο. Πραγματοποιούσε λοιπόν ο Roberts σημαντικά κέρδη πουλώντας αυτά τα παιδιά μόλις ήταν σε θέση να ζήσουν μακριά από τις μητέρες τους».
Κι όσο για την άθλια και άδικη συμπεριφορά των κυρίων απέναντι στους δούλους τους τα παραδείγματα είναι άπειρα. Δεν ήταν μονάχα το άγριο μαστίγωμα -μερικές φορές μέχρι θανάτου- που βρισκόταν στην ημερήσια διάταξη για το παραμικρό. Ήταν και άλλα συστήματα και μέθοδοι βασανισμού. Δεν ξέρω πόσο αυτά μας συγκινούν σήμερα, ύστερα από την τελειοποίηση των σχετικών μεθόδων μέσα στον 20ο αιώνα. Ο περίφημος άγγλος μεθοδιστής ιεροκήρυκας και πνευματικός ηγέτης Charles Wesley, ένας από τους μεγαλύτερους πολέμιους του θεσμού της δουλείας, ένιωσε να συγκλονίζεται από τη φρικιαστική μεταχείριση των σκλάβων στη Νότια Καρολίνα. Στα 1736 άκουσε κάποιους αφέντες να συζητούν μεταξύ τους για το πώς κρατούν τους σκλάβους τους στο σωστό δρόμο. Ένας απ’ αυτούς συμβούλευε: « Πρώτα απ’ όλα τσάκωσε το νέγρο απ’ τ’ αυτί, μετά στρώσε τον κάτω για να μαστιγωθεί με τον πιο σκληρό τρόπο, και στη συνέχεια περίχυσέ τον με ζεματιστό νερό, έτσι που να μην μπορεί να σαλέψει για μήνες μετά».
Συνηθισμένες ποινές ήταν η αποκοπή των αυτιών, το κάψιμο της σάρκας με πυρακτωμένο σίδερο και ο ευνουχισμός. Κάποιος γαιοκτήμονας είχε ένα βαρέλι με σειρές από καρφιά στο εσωτερικό του. Έβαζε μέσα σ’ αυτό όσους από τους σκλάβους ήθελε να συμμορφώσει, και το αμολούσε από την κορυφή ενός λόφου. «Όταν έβγαινες απ’ το βαρέλι», θυμόταν κάποιος σκλάβος που είχε υποστεί το βασανιστήριο, «βρισκόσουν σε μαύρο χάλι, αλλά αυτός δεν έδινε πεντάρα. Μερικές φορές άφηνε το βαρέλι να κυλήσει στο ποτάμι κι έπνιγε τους σκλάβους του».
Να κι ένα στιγμιότυπο της καθημερινής ζωής, όπως το διηγείται ένας αυτόπτης μάρτυρας στο ίδιο βιβλίο του H.L.Williams : «Κάποιος σκλάβος καθόταν πάνω σ’ ένα πάγκο και κοιμόταν. Τον είδε ο αφέντης του, άρπαξε ένα μεγάλο μαστίγιο από εκείνα που χρησιμοποιούν για τα άλογα, και χωρίς προειδοποίηση ή φανερή αιτία το κατέβασε στο πρόσωπο και στα μάτια του σκλάβου. Ο αφέντης βλαστημούσε, φώναζε κι ανέμιζε το βούρδουλα –ο δούλος μαζευόταν κι έτρεμε αλλά δεν έλεγε λέξη. Από μια έρευνα που έκανα το επόμενο πρωινό, διαπίστωσα ότι το μόνο αδίκημά του, ήταν ότι αποκοιμήθηκε, κι αυτό γιατί είχε ξαγρυπνήσει όλη σχεδόν την προηγούμενη νύχτα φυλάγοντας τη συντροφιά του αφέντη του».
Ας μην επεκταθούμε περισσότερο σε άλλες σχετικές περιγραφές. Δεν ωφελεί και τόσο πολύ, όσο το να δώσουμε περισσότερο βάρος στο τι συμπεράσματα μπορούμε να βγάλουμε απ’ αυτή την ιστορία και τι διδαχές μπορούμε ν’ αποκομίσουμε, όπως μας υπόσχεται ο τίτλος της αποψινής μας ομιλίας.
Το ερώτημα που γεννιέται αμέσως στο μυαλό μας, είναι πώς αντιμετώπισαν οι χριστιανοί όλη αυτή την κατάσταση. Δύσκολο, πολύ δύσκολο να δώσει κανείς ολοκληρωμένη απάντηση. Γιατί πρώτα απ’ όλα πρέπει να προσδιορίσουμε τι εννοούμε με τον όρο «χριστιανός». Αυτόν που ονομάζει τον εαυτό του αναγεννημένο πιστό κι όμως η διαγωγή του και οι αντιλήψεις του έρχονται σε τέλεια αντίθεση με όσα δίδαξε και έπραξε ο Χριστός στην επίγεια παραμονή του; Για αιώνες ολόκληρους χρησιμοποιήθηκε –και δυστυχώς χρησιμοποιείται πού και πού ακόμη και σήμερα- η ιστορία του Νώε που καταράστηκε το γιο του το Χαμ και τον εγγονό του το Χαναάν, σαν άλλοθι για να δικαιολογηθούν η δουλεία και οι φυλετικές διακρίσεις. Τι είδους χριστιανισμός είναι αυτός; Για ολόκληρες γενιές μερικοί από τους πιο επιφανείς θεολόγους της Αμερικής δικαιολογούσαν με θεολογικά επιχειρήματα τη δουλεία στις Ηνωμένες Πολιτείες. Το αγαπημένο τους εδάφιο ήταν η εντολή του αποστόλου Παύλου: « οι δούλοι υπακούετε κατά πάντα εις τους κατά σάρκα κυρίους σας». Τι έχουμε να πούμε γι’ αυτά και γι’ αυτούς;
Ασφαλώς το τελευταίο που θα θέλαμε, θάταν να υποδαυλίσουμε τα αντιαμερικανικά αισθήματα που για διαφόρους λόγους και με διάφορες αφορμές και αρκετές φορές αρκετά άδικα αφθονούν ανάμεσα στο λαό μας. Δεν είμαστε εμείς καλύτεροι απ’ αυτούς, και είναι πολύ πιθανό πως οι περισσότεροι από μας τα ίδια θα πίστευαν και τα ίδια θα έκαναν αν βρίσκονταν στο ίδιο περιβάλλον. Χρειάζεται μεγάλο σθένος -κι εδώ ακριβώς ξεχωρίζει ο γνήσιος, ο αληθινός μαθητής του Χριστού- να βαδίσεις ενάντια στις κατεστημένες αντιλήψεις, ενάντια στη διαστρεβλωμένη διδασκαλία και ακόμη και ενάντια στο συμφέρον σου και να πορευτείς το δύσκολο, τον αληθινό δρόμο του Χριστού. Ολόκληρη η οικονομία κι ολόκληρη η δομή της κοινωνίας στις Νότιες Πολιτείες στηρίχτηκε για αιώνες στο θεσμό της δουλείας. Πόσοι θάχαν το σθένος, πόσοι θάταν τόσο φωτισμένοι ώστε να σηκώσουν το ανάστημά τους απέναντι σ’ έναν ολόκληρο κόσμο;
Είναι γεγονός ότι υπήρξαν πολλοί χριστιανοί δουλοκτήτες που συμπεριφέρθηκαν άψογα στους σκλάβους τους. Διαβάστε την «Καλύβα του Μπαρμπα-Θωμά» για να γνωρίσετε έναν-δυο από αυτούς. Μερικοί μάλιστα με την επιστροφή τους στο Χριστό απελευθέρωσαν όλους τους σκλάβους τους, κι αυτό φυσικά με μεγάλο οικονομικό κόστος. Νομίζετε όμως ότι είναι τόσο εύκολο να διατηρήσει κανείς την πορεία του κόντρα σ’ ένα πανίσχυρο ρεύμα που παρασύρει τα πάντα; Διηγούνται για κάποιον πιστό χριστιανό μεθοδιστή, ιδιοκτήτη σκλάβων. Τους έτρεφε καλά, τους έντυνε καλά, δεν τους έβαζε ποτέ να δουλεύουν εξαντλητικά, πάνω απ’ τις δυνάμεις τους. Κάθε οικογένεια δούλων είχε το δικό της σπιτάκι με ένα μικρό κήπο όπου καλλιεργούσαν λαχανικά. Ωστόσο ήρθε κάποτε ο καιρός που αυτός ο άνθρωπος χρεοκόπησε, κι ολόκληρη η περιουσία του βγήκε σε πλειστηριασμό. Και μέσα στην «περιουσία» του περιλαμβάνονταν κι οι μαύροι σκλάβοι του, που ανάμεσά τους υπήρχαν και αρκετοί εν Χριστώ αδελφοί και αδελφές του. Και βέβαια στη συνέχεια όλοι αυτοί δεν πέρασαν καθόλου καλά.
Βλέπετε, η προσωπική φιλευσπλαχνία και η χριστιανική συμπεριφορά πολλές φορές δε λύνουν το πρόβλημα. Χρειάζονται κοινωνικοί αγώνες, και τέτοιοι αγώνες απαιτούν ανθρώπους θαρραλέους που να μη λογαριάζουν κανένα κόστος προκειμένου να επικρατήσει η δικαιοσύνη, και τέτοιοι άνθρωποι υπήρξαν λίγοι στην ιστορία, κι αρκετοί απ’ αυτούς αληθινοί χριστιανοί, όπως ο περίφημος χριστιανός άγγλος πολιτικός William Wilberforce, που χάρη στους αγώνες του καταργήθηκε ο θεσμός της δουλείας στη Βρετανία τριάντα χρόνια πριν από τις Ηνωμένες Πολιτείες. Ωστόσο αν όλοι οι άνθρωποι δεν είναι πλασμένοι για τέτοιου είδους αγώνες, θα μπορούσαν τουλάχιστον οι χριστιανοί να καταλαβαίνουν καλύτερα τι διαβάζουν μέσα στην Αγία Γραφή και να μη διαστρεβλώνουν το περιεχόμενό της από συμφέρον ή από προκατάληψη και στενοκεφαλιά. Θα όφειλαν να διακρίνουν ότι στην εποχή της χάρης του Χριστού είναι ανεπίτρεπτο η μία φυλή να βασανίζει την άλλη, ή το ένα φύλο να καταπιέζει το άλλο, ή το ένα έθνος να καταπνίγει την ελευθερία ενός άλλου έθνους και να το εκμεταλλεύεται, ή ένας κυβερνήτης να περιορίζει τα ανθρώπινα δικαιώματα των υπηκόων του. Ή ακόμη ότι κανένας άνθρωπος δεν έχει το δικαίωμα όποια βαθμίδα εξουσίας και να κατέχει, να αφαιρεί τη ζωή ενός άλλου ανθρώπου.
Θα έπρεπε ακόμη να καταλαβαίνουν όλοι οι χριστιανοί ότι ιστορίες σαν του Νώε, του Χαμ και του Χαναάν δεν μπορούν να χρησιμεύουν σα δικαιολογία για το θεσμό της δουλείας και των φυλετικών διακρίσεων, και πως όταν ο απόστολος Παύλος έγραψε «οι δούλοι υπακούετε εις τους κατά σάρκα κυρίους σας» δεν επικύρωνε μ’ αυτή τη φράση το θεσμό της δουλείας, γιατί ο ίδιος έγραψε και το «δεν είναι δούλος ουδέ ελεύθερος, διότι πάντες είσθε εις εν Χριστώ Ιησού» κι αυτό και πολλά άλλα παρόμοια μέσα στην Καινή Διαθήκη ήταν που άνοιξαν το δρόμο στο να καταργηθεί ο φρικτός θεσμός της δουλείας. Διαφορετικά αν ο Παύλος και οι άλλοι απόστολοι είχαν ταχθεί ανοικτά ενάντια στο θεσμό της δουλείας, σύντομα θα είχε επικρατήσει χάος στη ρωμαϊκή αυτοκρατορία, με την αύξηση του αριθμού των χριστιανών -και των χριστιανών δούλων- στα κατοπινά χρόνια. Κι αυτό το αποδεικνύουν τα όσα έγιναν στις Ηνωμένες Πολιτείες στον καιρό της δουλείας. Είναι μια από τις πιο θλιβερές σελίδες στην ιστορία του χριστιανισμού, ότι υπήρξαν μαύροι σκλάβοι που προκάλεσαν ένοπλες εξεγέρσεις με τραγικά αποτελέσματα, κι ήταν μερικοί από τους επαναστάτες αυτούς πιστοί χριστιανοί, που ερμηνεύοντας λαθεμένα την Αγία Γραφή και μπερδεύοντας την εποχή της Παλιάς Διαθήκης με την εποχή της χάρης του Χριστού -εντελώς συνηθισμένο, δυστυχώς, φαινόμενο- οδήγησαν χριστιανούς από τη μια πλευρά να σκοτώσουν χριστιανούς από την άλλη πλευρά.
Αν λοιπόν οι χριστιανοί σε όλους τους τόπους αντιλαμβάνονταν σωστά και χωρίς προκαταλήψεις τα όσα δίδαξε και τι παράδειγμα έδωσε ο Αρχηγός και Θεμελιωτής της πίστης τους, πολλά πράγματα σ’ αυτόν τον κόσμο θάταν πολύ καλύτερα, γιατί η ευεργετική επίδραση των χριστιανών θάταν πολύ μεγαλύτερη, πολύ πιο φανερή και πολύ πιο αποτελεσματική. Αν οι σωστοί, αληθινοί χριστιανοί στην εποχή της δουλείας στην Αμερική δεν περιορίζονταν στην προσωπική ευεργετική συμπεριφορά και στην καλή μεταχείριση των δούλων τους, αλλά συγχρόνως πίστευαν και διακήρυτταν πως ο θεσμός της δουλείας είναι αντίθετος με την Αγία Γραφή και την πίστη του Χριστού, τότε είναι πολύ πιθανό πως η δουλεία θάχε καταργηθεί πολλά χρόνια νωρίτερα.
Δεν πρόκειται όμως μονάχα για το θεσμό της δουλείας. Είναι γνωστό πως οι Βόρειες Πολιτείες στάθηκαν ενάντιες στη δουλεία που είχε επικρατήσει στο νότο. Θυμάστε όσοι διαβάσατε την «Καλύβα του Μπαρμπα-Θωμά» πόσοι δυστυχισμένοι σκλάβοι έβρισκαν καταφύγιο στο βορρά και πόσοι χριστιανοί όπως εκείνοι που ανήκαν στους κουάκερους πιστούς, βοήθησαν κατά πολλούς τρόπους ανοίγοντας το δρόμο στην οριστική κατάργηση της δουλείας. Δεν πρέπει ωστόσο να φανταζόμαστε πως φτάνοντας στο βορρά μετατρέπονταν οι σκλάβοι την άλλη στιγμή σε πολίτες με αξιοπρέπεια και με πλήρη δικαιώματα, όπως οι λευκοί. Γιατί η φιλανθρωπία των πιο πολλών εκεί περιοριζόταν μονάχα στην απελευθέρωση των σκλάβων. Κι από κει και πέρα άνοιγε ένα καινούργιο κεφάλαιο στην τραγική ιστορία των μαύρων της Αμερικής.
Φτάνοντας στο βορρά οι απελευθερωμένοι φυγάδες αντιμετώπιζαν την αδιαφορία, την περιφρόνηση και πολλές φορές την εχθρική διάθεση. Πολλοί από τους βόρειους ήταν ενάντιοι στη δουλεία όχι από φιλευσπλαχνία, παρά μονάχα γιατί αυτό τους έδινε την άνεση να επικρίνουν τους νότιους χωρίς ν’ αντιμετωπίζουν τις δικές τους προκαταλήψεις. Πολλές από τις οργανώσεις στο βορρά που ιδρύονταν ενάντια στη δουλεία, δεν επέτρεπαν στους μαύρους να γίνουν μέλη τους. Άλλωστε αρκετοί από τους πολέμιους της δουλείας δεν είχαν καν αντικρίσει ένα νέγρο στη ζωή τους. Κι ούτε και το επιθυμούσαν. Ακόμη κι ο μεγάλος Αβραάμ Λίνκολν που όπως ξέρουμε έδωσε ελευθερία στους σκλάβους και κατάργησε το θεσμό της δουλείας, δεν το έκανε τόσο για λόγους φιλευσπλαχνίας όσο για καθαρά πολιτικούς λόγους. Κι είναι γνωστό ακόμη ότι δεν ήταν καθόλου απαλλαγμένος από φυλετικές προκαταλήψεις.
Δυστυχώς ο ρατσισμός είναι γερά ριζωμένος στην ανθρώπινη φύση, κι ακόμη και σήμερα συναντούμε ανθρώπους βαθιά προκατειλημμένους απέναντι σ’ αυτούς που διαφέρουν είτε στο χρώμα, είτε στις θρησκευτικές πεποιθήσεις, είτε σε οτιδήποτε άλλο. Πόσο περισσότερο την εποχή εκείνη. Κι είναι άξιο απορίας κι αποτελεί ένα αληθινό θαύμα του Θεού, πώς με τέτοιες συνθήκες και με τέτοια κακή μαρτυρία των λευκών χριστιανών αναπτύχθηκε τόσο νωρίς, όταν ακόμη η δουλεία βρισκόταν στο φόρτε της, ένα ισχυρότατο χριστιανικό κίνημα ανάμεσα στους μαύρους σκλάβους, που μάλιστα άσκησε σημαντική επίδραση σ’ ολόκληρη τη χριστιανική εκκλησία κατά πολλούς και διαφόρους τρόπους κι εξακολουθεί να ασκεί ακόμη και σήμερα. Κι είναι από δω που μπορούμε να βγάλουμε ένα ακόμη σημαντικό δίδαγμα: πως συχνά ο Θεός εργάζεται με θαυμαστό τρόπο αντίθετα με τη δική μας θέληση, τις δικές μας προκαταλήψεις και τη δική μας μιζέρια.
Δεν έχει εξακριβωθεί πότε ακριβώς εμφανίστηκαν οι πρώτοι σκλάβοι χριστιανοί. Χριστιανική εκκλησία υπήρχε στη Δυτική Αφρική έναν αιώνα πριν ο πρώτος μαύρος σκλάβος πατήσει στην αμερικανική ήπειρο. Υπάρχει ένα παλιό αφρικανικό ρητό που επαναλαμβάνεται μέχρι σήμερα, που λέει: « Όταν οι λευκοί ήρθαν στην Αφρική, αυτοί είχαν τη Βίβλο, κι εμείς τη γη. Τώρα εμείς έχουμε τη Βίβλο, κι αυτοί έχουν τη γη». Δεν είναι λοιπόν καθόλου απίθανο κάποιοι από τους αλυσοδεμένους μαύρους που μετέφεραν στ’ αμπάρια των πλοίων οι λευκοί δουλέμποροι να ήταν πιστοί χριστιανοί. Όπως και νάναι, από το 18ο αιώνα αρχίζει ο συστηματικός ευαγγελισμός των μαύρων σκλάβων από κάποια οργάνωση που εδρεύει στο Λονδίνο. Η δουλειά τους δεν είναι καθόλου εύκολη. Πρώτα απ’ όλα οι ιεραπόστολοι συναντούν αντιδράσεις στο έργο τους από τους λευκούς. Δεν ξέρω αν κάποιοι απ’ αυτούς τους λευκούς είναι χριστιανοί.
Αναρωτιέμαι όμως τι είδους χριστιανοί είναι αυτοί που εναντιώνονται στον ευαγγελισμό των συνανθρώπων τους, με τη δικαιολογία ότι δεν ανήκουν στο ανθρώπινο γένος και επομένως δεν έχουν ψυχή. Αργότερα βάζουν νερό στο κρασί τους και παραδέχονται πως κατά τα 3/5 είναι άνθρωποι, όπως τόπαμε και πιο πριν. Οι σκλάβοι δε γνωρίζουν την αγγλική γλώσσα. Κι εξάλλου είναι φοβερά δύσκολο να ξεριζωθεί από μέσα τους η παλιά τους θρησκεία με τις αμέτρητες δεισιδαιμονίες. Δεν είναι όμως μονάχα αυτό. Κακά τα ψέματα. Ευαγγέλιο ολοκληρωμένο δεν μπορεί να κηρυχτεί κάτω από καθεστώς δουλείας. Το ευαγγέλιο που μεταδίδουν στους σκλάβους οι ιεραπόστολοι κι οι ιεροκήρυκες είναι ένα μονόπλευρο ευαγγέλιο. Μιλά για τη σωτηρία, για τη χαρά που χαρίζει η πίστη μέσα στην ανθρώπινη καρδιά, για την ελπίδα του ουρανού. Πολλά όμως άλλα παραλείπονται ή ξεπερνιούνται στα γρήγορα και στα κλεφτά.
Οι μαύροι υπηρέτες μέσα στα χριστιανικά σπίτια κοιτάζονται μεταξύ τους και κρυφογελούν όταν στις οικογενειακές προσευχές τ’ αφεντικά διαβάζουν μ’ ευχαρίστηση και με άνεση το εδάφιο «οι δούλοι υπακούετε εις τους κατά σάρκα κυρίους σας», παραλείπουν όμως εδάφια όπως εκείνο στο 58ο κεφάλαιο του προφήτη Ησαΐα: «Η νηστεία την οποίαν εγώ έκλεξα δεν είναι αύτη; Το να λύνης τους δεσμούς της κακίας, το να διαλύης τα βαρεά φορτία, και το να αφήνης ελευθέρους τους καταδεδυναστευμένους και το να συντρίβης πάντα ζυγόν;» Φυσικό λοιπόν είναι πολλοί από τους μαύρους δούλους να θεωρούν ότι το ευαγγέλιο που τους κηρύττουν οι λευκοί αφεντάδες τους δεν είναι αληθινό ευαγγέλιο, αλλά μια απάτη. Κι ωστόσο όπως σημειώνει κι ο εκδότης του αμερικανικού χριστιανικού περιοδικού «Christian History» -κι αυτό είναι το θαυμαστό- αρκετοί μαύροι έβλεπαν τη διαφορά ανάμεσα στο μήνυμα της Βίβλου και στην κουλτούρα ενός χριστιανισμού που επέτρεπε κι ενθάρρυνε τη δουλοκτησία.
Όταν ο υποτιθέμενος χριστιανός αφέντης κάποιου μαύρου σκλάβου, του William Craft, πούλησε τους ηλικιωμένους γονείς του Craft γιατί πια λόγω ηλικίας είχαν καταντήσει ασύμφοροι οικονομικά, ο Craft δήλωσε πως ένιωσε «ένα βαθύ μίσος, όχι για το χριστιανισμό, αλλά για την ευσέβεια που συνδυαζόταν με τη δουλοκτησία». Βλέπετε, ολοκληρωμένο ευαγγέλιο και δουλεία δεν πάνε μαζί. Τόχε καταλάβει πολύ καλά εκείνος ο αφέντης από τη Βαλτιμόρη -ελπίζω να μη δήλωνε αναγεννημένος- που βλέποντας τη γυναίκα του να διδάσκει ένα σκλάβο πώς να διαβάζει τη Γραφή, την προειδοποίησε έξαλλος: « Άκου δω : αν διδάξεις αυτό το νέγρο πώς να διαβάζει τη Βίβλο ξέχαστον. Δεν πρόκειται να τον κρατήσεις κοντά σου με τίποτε…»
Πολλές είναι οι μαρτυρίες μαύρων σκλάβων που διασώζονται και που διηγούνται με συγκλονιστικό τρόπο τη στιγμή της επιστροφής τους στο Χριστό, όπου, όπως περιγράφουν, τους άρπαξε το Άγιο Πνεύμα, θανάτωσε τον παλιό εαυτό τους και τους ανάστησε σε μια νέα ζωή. Τέτοιες εμπειρίες αναγέννησης πραγματοποιούνταν στις φυτείες όπου δούλευαν, στα δάση, σε υπαίθριες συναθροίσεις στις καλύβες τους, ή ακόμη και σε συναθροίσεις που οδηγούσαν οι ίδιοι οι μαύροι. Ο John Jasper, διάσημος μαύρος ιεροκήρυκας, θυμόταν σχετικά με την πνευματική μεταστροφή του, που έλαβε χώρα την ώρα που δούλευε σ’ ένα καπνεργοστάσιο: « Και ξαφνικά έλαμψε το φως. Ένιωσα ελαφρός σαν πούπουλο· τα πόδια μου πατούσαν σε ψηλή κορφή· η σωτηρία πλημμύρισε σαν κατακλυσμός την ψυχή μου, κι εγώ είχα την αίσθηση πως θα μπορούσα να γκρεμίσω τη στέγη του εργοστασίου με τις κραυγές μου.» Και κάποιος άλλος αναφωνεί, έχοντας ακούσει τα καλά νέα πως ο Χριστός πέθανε για τον καθένα μας: « Ω, τι ευλογημένο και γλυκό το αίσθημα πως κάποιος μ’ έχει αγαπήσει!»
Είπαμε πιο πριν για το μισό, το μη ολοκληρωμένο ευαγγέλιο που κήρυτταν οι λευκοί ιεραπόστολοι και ιεροκήρυκες στους μαύρους σκλάβους. Δυστυχώς το κακό δεν περιορίστηκε μονάχα εδώ. Υπάρχουν ακόμη χειρότερα. Κι εδώ ακριβώς ο φαρισαϊσμός των «χριστιανών» έφτασε στο αποκορύφωμά του. Ας παραδειγματιστούμε, για ν’ αποφεύγουμε ανάλογες καταστάσεις.
Όσο ο δούλος έμενε ξένος προς τη χριστιανική πίστη, ήταν τις Κυριακές εντελώς ελεύθερος. Κανείς δεν τον ενοχλούσε, κανείς δεν τον αστυνόμευε. Έλα όμως που το μεράκι αρκετών απ’ αυτούς που συχνάζουν στις εκκλησίες είναι ν’ αστυνομεύουν τους άλλους, μη τυχόν και αμαρτήσουν… Κι αν μάλιστα έχουν και σκλάβους στην κατοχή τους, τότε το μεράκι αυτό ικανοποιείται κατά τον καλύτερο τρόπο. Μόλις λοιπόν ο σκλάβος γινόταν χριστιανός, άρχιζε η αστυνόμευση: « Έλα δω! Δούλεψες σήμερα Κυριακή; Αμάρτησες! Ετοιμάσου λοιπόν αύριο Δευτέρα να μαστιγωθείς»! Προσοχή! Όχι σήμερα, γιατί σήμερα είναι Κυριακή, ημέρα του Κυρίου, και σήμερα ούτε δουλεύουμε ούτε μαστιγώνουμε, γιατί και το μαστίγωμα είναι κι αυτό δουλειά!
Ωστόσο μερικοί δεν περιμένουν καν να ξημερώσει η Δευτέρα. Διηγούνται για κάποιον από τους αφεντάδες πως διακόνησε το πρωί στο δείπνο προσφέροντας στο δούλο του από τον άρτο και το ποτήριο, και το απόγευμα τον μαστίγωσε γιατί άργησε να επιστρέψει στο κτήμα μερικά μονάχα λεπτά, πέρα από την κανονική ώρα. «Άλλο αγάπη, άλλο καθήκον», όπως έλεγε κι ο καθηγητής μου στο γυμνάσιο…
Κάποια σκλάβα θυμάται τη μέρα που βαπτίστηκε: « Ο άνθρωπος που με βάπτισε είχε μια έγχρωμη δούλη δεμένη στην αυλή του για να τη μαστιγώσει μετά την επιστροφή του. Ήμασταν υποχρεωμένοι να καθόμαστε και να τον ακούμε να μας κηρύττει, και ανάμεσά μας νάχουμε και τη μητέρα της κοπέλας που θα μαστίγωνε, και νάναι κι αυτή υποχρεωμένη ν’ ακούει το κήρυγμά του». Είχε λοιπόν απόλυτο δίκιο ο Frederick Douglas (1818 – 1895) ένας από τους πιο σημαντικούς μαύρους αγωνιστές για την κατάργηση της δουλείας στο 19ο αιώνα, όταν είπε: «Αγαπώ τον καθαρό, ειρηνικό και αμερόληπτο χριστιανισμό του Χριστού. Και φυσικά μισώ το διεφθαρμένο χριστιανισμό, το χριστιανισμό που κρατά στην κατοχή του σκλάβους, που μαστιγώνει γυναίκες, που αρπάζει τα μωρά από τις κούνιες τους, το μεροληπτικό και υποκριτικό χριστιανισμό αυτής της χώρας». Δε χρειάζεται να σκεφτούμε και πολύ για να βγάλουμε συμπέρασμα για το τι μας διδάσκουν όλα αυτά. Κι ας μην πάει το μυαλό μας στους άλλους, αλλά στον ίδιο μας τον εαυτό, γιατί τέτοιες υποκριτικές συμπεριφορές αφθονούν και σήμερα, και δεν περιορίζονται μόνο στις σχέσεις εργοδότη και υπαλλήλου.
Σ’ όλο αυτό το σκηνικό που περιγράψαμε πιο πριν, ας προσθέσουμε και τις γνώριμες σ’ όλους μας αντιπάθειες ανάμεσα στις διάφορες ευαγγελικές αποχρώσεις. Κάποιος από τους σκλάβους που είχε δραπετεύσει στο βορρά διηγόταν πως ο αφέντης του του απαγόρευε να πάει στην εκκλησία των μεθοδιστών, λέγοντάς του: «Δε θα πας σ’ αυτή την εκκλησία. Θα σου βάλουν μέσα σου το διάβολο»… Φυσικά ο Θεός δεν ανήκει μόνο σε μια εκκλησία ή μόνο σε μια απόχρωση. Εργάζεται στον κάθε άνθρωπο, στο κάθε έθνος, στην κάθε φυλή ανάλογα με την ιδιοσυγκρασία και τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά που παρουσιάζει ο άνθρωπος, το έθνος ή η φυλή.
Και είναι γεγονός ότι στην ιδιοσυγκρασία της μαύρης φυλής ταιριάζουν πολύ περισσότερο αποχρώσεις όπως εκείνες των βαπτιστών και μεθοδιστών και των υπόλοιπων αναζωπυρωτικών κινημάτων που δίνουν έμφαση στην προσωπική εμπειρία, και πολύ λιγότερο εκκλησίες όπως η πρεσβυτερική με την αυστηρή εκκλησιαστική οργάνωση και τη συστηματική θεολογία ή η αγγλικανική με την τυπικότητα στη λατρεία της και τον επίσημο χαρακτήρα της. Ας μην ξεχνάμε άλλωστε ότι οι εκκλησίες των μαύρων που ιδρύθηκαν αργότερα επηρέασαν αποφασιστικά με το δυναμισμό τους και τις αυθόρμητες, πολύ συχνά υπερβολικές εκδηλώσεις τους, το πεντηκοστιανό κι αργότερα, στον 20ο αιώνα, το χαρισματικό κίνημα.
Θα έλεγα μάλιστα ότι αρκετές από τις ακραίες εκδηλώσεις που αφθονούν στην εποχή μας σ’ αυτά τα κινήματα, ανταποκρίνονται πολύ περισσότερο στην ιδιοσυγκρασία της μαύρης φυλής, ενώ σε αρκετό ποσοστό φαίνονται μάλλον αφύσικες και ξενόφερτες όταν γίνονται από λευκούς.
Κάποιος περιγράφει μια σύναξη μαύρων στη Νέα Ορλεάνη στα 1860. Μιλά για «κραυγές και στεναγμούς και φοβερές στριγκλιές και απερίγραπτες εκφράσεις έκστασης -ευχαρίστησης ή αγωνίας- και ακόμη κτυπήματα των ποδιών στο πάτωμα, χοροπηδητά και κτυπήματα των χεριών». Στη συνέχεια διηγείται: «Ο ιεροκήρυκας κόντευε να κλείσει την ομιλία του… όταν μια μικρόσωμη ηλικιωμένη γυναίκα… σηκώθηκε ξαφνικά, και άρχισε να χορεύει και να χτυπά τα χέρια της, στην αρχή σε αργή κίνηση, και μετά επιταχύνοντας όλο και περισσότερο, κραυγάζοντας συγχρόνως «α! α!»… καθώς το κεφάλι της κινιόταν δεξιά – αριστερά… Τελικά άρχισε να στριφογυρίζει εδώ κι εκεί, ώσπου στο τέλος έπεσε αποκαμωμένη στο πάτωμα, όπου έμεινε κουνώντας τα πόδια πέρα – δώθε, σα νάκανε κάποιο θανάσιμο αγώνα». Κάτι σας θυμίζουν όλα αυτά, έτσι δεν είναι;
Ωστόσο το Πνεύμα του Θεού είναι εκεί. Κάποιος πρώην σκλάβος ιεροκήρυκας μιλά για το αποτέλεσμα που είχαν τέτοιου είδους συναθροίσεις: «Η αίθουσα πήρε φωτιά. Το Άγιο Πνεύμα ήταν εκεί. Οι καρδιές χτυπούσαν όλες στον ίδιο ρυθμό, καθώς στρέψαμε τη σκέψη μας στο Θεό, για να του πούμε τα βάσανα που ζούσαμε εδώ κάτω. Ο Θεός είδε την ανάγκη μας και ήρθε ανάμεσά μας».
Πώς όμως οδηγήθηκαν οι μαύροι σκλάβοι να ιδρύσουν καθαρά δικές τους εκκλησίες, χωρίς την κηδεμονία των αφεντάδων τους; Στα πρώτα χρόνια, όσοι από τους μαύρους σκλάβους έχουν ενωθεί με την εκκλησία, συνοδεύουν τους αφέντες τους στις συνάξεις των πιστών. Φυσικά, δεν κάθονται μαζί, λευκοί και μαύροι, αφέντες και δούλοι. Αυτό είναι αδιανόητο, ανεξάρτητα από το τι διδάσκει η Αγία Γραφή. Οι σκλάβοι κάθονται στον εξώστη σε θέσεις ειδικά προορισμένες γι’ αυτούς, συνήθως κατά τρόπο που να μη φαίνονται από εκείνους που κάθονται κάτω. ( Και μάλιστα είναι γνωστό ένα θλιβερό επεισόδιο που συνέβη στα 1786, όταν οι διάκονοι κάποιας εκκλησίας λευκών ανάγκασαν τρεις μαύρους ποιμένες να εγκαταλείψουν την εκκλησία εσπευσμένα, στην ώρα της προσευχής, γιατί είχαν καθίσει στον εξώστη σε θέσεις που προορίζονταν για τους λευκούς). Αργότερα, στις συνάξεις που οργανώνουν οι ίδιοι οι μαύροι, υπάρχουν πάντα λευκοί που τους επιτηρούν και τους αστυνομεύουν: να μην ακουστεί στο κήρυγμα ο παραμικρός υπαινιγμός για ελευθερία, ν’ αποφεύγονται διάφορες εκδηλώσεις και πολλά άλλα. Μας είναι γνωστό άλλωστε πόσο αφόρητους περιορισμούς μπορούν να επιβάλλουν χριστιανοί σε χριστιανούς. Πόσο μάλλον αν αυτοί είναι μαύροι –και σκλάβοι.
Κάτω απ’ αυτές τις συνθήκες φυσικό είναι ν’ αρχίσουν ν’ αναζητούν οι σκλάβοι χριστιανοί τόπους λατρείας όπου να συγκεντρώνονται κρυφά, μακριά από ξένα μάτια, και ελεύθεροι από περιορισμούς. Μαζεύονται σε δάση, σε φαράγγια, σε λαγκάδια, πίσω από κουρελούδες και κρεμασμένα παπλώματα που κόβουν τον ήχο, όπου ψάλλουν και προσεύχονται ψιθυριστά, ή και εκδηλώνονται ελεύθερα αν ο τόπος της σύναξής τους είναι αρκετά απομακρυσμένος.
Έτσι λοιπόν, με τέτοιο ηρωικό τρόπο, ξεκινά η εκκλησία των μαύρων της Αμερικής. Μια εκκλησία από τις πιο σημαντικές της νεότερης εκκλησιαστικής ιστορίας, που επηρεάζει βαθιά σε πολλούς τομείς την παγκόσμια εκκλησία του Χριστού. Δεν είναι μονάχα ο δυναμισμός της, ο αυθορμητισμός της, η επιρροή της στη λατρεία και στις εξωτερικές εκδηλώσεις, που γι’ αυτά μιλήσαμε πιο πριν. Είναι και σε αρκετούς άλλους τομείς, όπως είναι εκείνος της τέχνης και προπάντων της μουσικής με τα περίφημα spirituals, τα νέγρικα θρησκευτικά τραγούδια, που συνέβαλαν καθοριστικά στη διαμόρφωση της μουσικής στην ευαγγελική εκκλησία στους νεότερους χρόνους, και αποτέλεσαν μαζί με τα blues, τα αντίστοιχα κοσμικά τραγούδια των μαύρων, και μαζί με τη λαϊκή μουσική παράδοση των λευκών αμερικανών την αφετηρία για ολόκληρη την απέραντη σε πλούτο σύγχρονη -μοντέρνα- μουσική και για τα αμέτρητα είδη της. Δεν πρόκειται να επιμείνουμε στα spirituals. Αποτελούν από μόνα τους αντικείμενο για αρκετές ομιλίες που έχουμε κάνει στο παρελθόν. Εδώ θα περιορισθούμε σε λίγες μόνο παρατηρήσεις.
Η μαύρη φυλή έχει μια ολότελα δική της πλούσια και ενδιαφέρουσα μουσική κουλτούρα. Αν έχετε ακούσει ύμνους όπως το «Νυξ ιερά» ή το «Πόσον μέγαν εν Σοι φίλον» τραγουδισμένους από μαύρους καλλιτέχνες, θα καταλάβετε τι εννοώ. Αυτή λοιπόν η πλούσια και εντελώς αλλιώτικη μουσική παράδοση αποτέλεσε τη μήτρα όπου κυοφορήθηκαν τα νέγρικα θρησκευτικά τραγούδια.
Ένα είδος καθαρά λαϊκό, χωρίς επώνυμους συνθέτες, προϊόν αυτοσχεδιασμού, που γεννήθηκε μέσα στις συντροφιές των σκλάβων με κάποια επίδραση και των λαϊκών τραγουδιών των λευκών αφεντάδων τους, μια πολύτιμη κληρονομιά απ’ όπου και σήμερα αντλεί όλος ο πολιτισμένος κόσμος και η παγκόσμια χριστιανική εκκλησία. Τα τραγούδια αυτά αποτέλεσαν το κυριότερο πνευματικό στήριγμα στα χρόνια της σκλαβιάς, και όχι μονάχα τότε.
Με τις απλές και συναρπαστικές μελωδίες τους, με τα πηγαία και αυθόρμητα κείμενά τους τραγουδιόνταν παντού, στην ώρα της δουλειάς και μετά απ’ αυτήν, και εμψύχωναν τους σκλάβους στην προσδοκία της ουράνιας πατρίδας, αλλά και στην ελπίδα της απελευθέρωσής τους από τα δεσμά της σκλαβιάς. Κι αυτό γιατί αρκετά από τα spirituals περιέχουν διφορούμενες έννοιες: σε πολλά τραγούδια ο λαός των μαύρων παραλληλίζεται με το λαό Ισραήλ, η «υποσχεμένη γη», η γη Χαναάν, υπαινίσσεται την ουράνια πατρίδα, αλλά και την ελευθερία από τη δουλεία, το «τραίνο» συμβολίζει αρχικά το ταξίδι στον ουρανό, αλλά συγχρόνως υπαινίσσεται και το τραίνο που χρησιμοποιούσαν οι φυγάδες σκλάβοι για να μεταφερθούν ελεύθεροι πια στις Βόρειες Πολιτείες, και πολλοί άλλοι παρόμοιοι συμβολισμοί.
Τις περισσότερες φορές τα τραγούδια συνοδεύονταν και από χορευτικές κινήσεις, κάτι που όπως είπαμε είναι σύμφυτο με την αφρικανική ράτσα, γι’ αυτό και συνηθίζεται ακόμη και σήμερα στις εκκλησίες των μαύρων της Αμερικής και της Αφρικής, και που προσπαθούν να μιμηθούν τα τελευταία χρόνια κάποιες εκκλησίες λευκών ακόμη και στην πατρίδα μας, με αδέξιο όμως και άκομψο τρόπο. Ή το χεις μέσα σου και σου βγαίνει αυθόρμητα, ή αλλιώς γίνεται κακή απομίμηση. Και πρέπει να το καταλάβουν κάποτε όλοι οι πιστοί, πως ό,τι δε βγαίνει αυθόρμητα από μέσα τους πρέπει να το αποφεύγουν. Όπως και δεν πρέπει να διστάζουν να εκδηλώνουν τη λατρεία και την αφοσίωσή τους στο Θεό με όποιο τρόπο τους ταιριάζει περισσότερο. Φτάνει να βρίσκεται αυτός στα πλαίσια της ευπρέπειας, έστω και με την πλατιά έννοια, και της κοινά παραδεκτής σοβαρότητας -και δυστυχώς αυτό δε γίνεται πάντα απ’ όλους. Ας μην ανοιχτούμε όμως περισσότερο σ’ αυτό το κεφάλαιο. Γιατί μας απομένουν ακόμη μερικές σελίδες από την ιστορία μας, που αφορούν και στη δική μας εποχή αυτή τη φορά, κι επομένως μας ενδιαφέρουν όλους, κι ο χρόνος κυλά αλύπητα.
Με την κατάργηση της δουλείας στα 1863 από τον πρόεδρο Αβραάμ Λίνκολν ανοίγει ένα άλλο μεγάλο κεφάλαιο στην ιστορία των μαύρων της Αμερικής, που αρκετές από τις σελίδες του έχουμε ζήσει κι εμείς και σε κάποιο ποσοστό εξακολουθούμε να ζούμε ακόμη και σήμερα. Είδαμε πώς αντιμετωπίζονταν κατά τη διάρκεια της δουλείας όσοι κατέφευγαν στο βορρά. Άλλο να υποστηρίζεις απλά την απελευθέρωση των σκλάβων, κι άλλο να τους δέχεσαι σα μέλη της κοινωνίας ισότιμα με τους υπόλοιπους πολίτες. Αν λοιπόν στο βορρά όπου η δουλεία ήταν άγνωστη αντιμετωπίζονταν οι μαύροι σαν άνθρωποι δεύτερης κατηγορίας, είναι εύκολο να φανταστούμε την κατάσταση που επικρατεί στο νότο μετά την κατάργηση της δουλείας.
Ολόκληρο το οικονομικό και κοινωνικό οικοδόμημα είχε στηριχτεί εκεί στο θεσμό της δουλείας. Οι μαύροι σκλάβοι είχαν τη θέση που έχουν σ’ εμάς, ας πούμε, τα μηχανήματα και το πετρέλαιο. Και ξαφνικά παύουν ν’ ανήκουν σαν περιουσία στους αφέντες τους. Το γεγονός αυτό θ’ αποτελέσει ένα φοβερό σοκ για ολόκληρη την κοινωνία του νότου που ουσιαστικά μέχρι και σήμερα δε θα μπορέσει να το ξεπεράσει οριστικά και σε απόλυτο βαθμό. Πλούσιοι γαιοκτήμονες φτωχαίνουν ή χρεοκοπούν -μην ξεχνάμε άλλωστε ότι λόγω του εμφύλιου πολέμου η χώρα ήδη έχει ερημώσει,- τεράστιες εκτάσεις παύουν να καλλιεργούνται, οι παλιοί αγέρωχοι αφεντάδες πρέπει να συνηθίσουν σε διαφορετική νοοτροπία, και το κυριότερο να ζήσουν στην ίδια κοινωνία με τους απελευθερωμένους πρώην σκλάβους τους -τέσσερα εκατομμύρια συνολικά σε αριθμό- που βέβαια δεν ξεχνούν το τι έχουν τραβήξει απ’ αυτούς στον καιρό της σκλαβιάς. Κάποιος πρώην αφέντης -χαρακτηριστικό στιγμιότυπο- συναντά έναν πρώην σκλάβο και τον προσφωνεί υποτιμητικά: «γεια σου, μπάρμπα!» Ο τελευταίος γυρίζει και τον παρατηρεί: «λέγε με κύριε, όχι μπάρμπα»… Φυσικά, αυτό είναι το λιγότερο. Δείχνει όμως την ατμόσφαιρα που επικρατεί. Λευκοί και μαύροι είναι σχεδόν αδύνατο να συμβιώσουν. Οι μαύροι θεωρητικά έχουν ή πρέπει νάχουν σύμφωνα με το σύνταγμα ίσα δικαιώματα σαν ελεύθεροι πολίτες, στην πράξη όμως τα πράγματα είναι τελείως διαφορετικά.
Το φοβερό πρόβλημα των φυλετικών διακρίσεων θα βασανίσει τη χώρα για τουλάχιστον έναν ακόμη αιώνα στην οξεία μορφή του, και σε κάποιο ποσοστό υφίσταται ακόμη και σήμερα. Οι θεωρίες της ανώτερης φυλής των λευκών και της κατώτερης των μαύρων, έχουν σα συνέπεια να ζουν οι μαύροι στο περιθώριο, να μην μπορούν να έχουν στο παραμικρό τις ευκαιρίες ανάπτυξης που έχουν οι λευκοί, να μένουν άνεργοι πολλοί απ’ αυτούς, να διώκονται με ασήμαντες αφορμές και να περιορίζονται σε άθλια γκέτο, όπου φυσικό είναι ν’ αναπτύσσεται η βρωμιά, η αρρώστια και το έγκλημα. Προσπάθειες που γίνονται από μερικούς φωτισμένους ανθρώπους να δοθούν στους μαύρους κάποιες εκτάσεις για καλλιέργεια δεν ευδοκιμούν. Σύντομα οι εκτάσεις αυτές αποδίδονται πίσω στους παλιούς αφέντες και οι μαύροι πρώην σκλάβοι απομένουν και πάλι χωρίς μοίρα στον ήλιο. Στην καλύτερη περίπτωση καταντούν δουλοπάροικοι και χρεώστες στα παλιά τους αφεντικά, που τους νοικιάζουν κάποια χωράφια με βαρείς οικονομικούς όρους.
Παράλληλα, ιδρύονται ρατσιστικές οργανώσεις όπως η φοβερή Κου Κλουξ Κλαν, που αποτελούν το φόβητρο όλων εκείνων που έχουν διαφορετικό χρώμα από το λευκό.
Φυσικά, κάθε κανόνας έχει τις εξαιρέσεις του. Είναι πολλοί οι χριστιανοί και οι χριστιανικές οργανώσεις που βοηθούν τους απελευθερωμένους μαύρους. Αυτό κάνει ακόμη πιο αξιοκατάκριτη τη συμπεριφορά και τη νοοτροπία των υπόλοιπων χριστιανών ή θρησκευομένων που ευνοούν τις φυλετικές διακρίσεις. Κι ακόμη είναι και κάποιοι μαύροι που ξεφεύγουν από τη μιζέρια, δημιουργούν σοβαρές περιουσίες ή κατέχουν διάφορα σημαντικά κρατικά αξιώματα. Αυτά όμως είναι, το ξαναλέμε , εξαιρέσεις. Η συντριπτική πλειοψηφία του μαύρου πληθυσμού ζει κάτω από τις συνθήκες που περιγράψαμε. Εξάλλου αρκετά από τα δικαιώματα που τους είχαν δοθεί τα πρώτα χρόνια καταργούνται σε κάποιες πολιτείες. Πήγαινε πολύ να δοθούν σε μαύρους τόσα προνόμια…
Με τις συνθήκες αυτές είναι και πάλι ένα θαύμα πώς η εκκλησία του Χριστού αναπτύσσεται και εδραιώνεται σαν κυριότερος θεσμός και κέντρο της ζωής της μαύρης κοινότητας. Κι αυτό μέσα από δυσκολίες και στενοχώριες κάθε μορφής. Σε αρκετές περιοχές απαγορεύεται στους μαύρους ιεροκήρυκες να κηρύττουν αν δεν έχουν ειδική άδεια από τους λευκούς. Κάπου, σε κάποια περιοχή της Νότιας Καρολίνας, οι Κου Κλουξ Κλαν έχουν απαγορεύσει να πατήσει πόδι μαύρου ιεροκήρυκα. Ο Λιούις Τόμσον, μαύρος πάστορας, αγνοεί την απαγόρευσή τους. Του στέλνουν απειλητικό γράμμα. Εκείνος προτιμά να πειθαρχεί στο Θεό μάλλον πάρα στους ανθρώπους.
